مقدمه:
مصدق در سال 1261 در خانواده اي متمكمن و با نفوذ وديواني به دنيا آمد. پدرش ميرزا هدايت الله وزير دفتر بود پسر عموي ميرزا يوسف مستوفي الممالك كه زماني صدراعظم ايران بود. وزير دفتر از اخلاف بلافاصل آقامحسن آشتياني بزرگ ”خاندان“ آشتياني بود, كه در دو قرن اخير خاستگاه مرداني بوده است با استعدادي چشمگير در عرصه سياست و امور اجرايي و علمي.
مادر مصدق ملك تاج خانم نجم السلطنه بود, از طرف پدر نتيجه فتحعلي شاه, خواهر عبدالحسين ميرزافرمانفرما, و دختر عموي ناصرالدين شاه قاجار, پادشاه وقت در زمان تولد و جواني مصدق. برادرش عبدالحسين ميرزا فرمانفرما-بزرگ خاندان فرمانفرمائيان وفيروز- چه قبل وچه پس از انقلاب مشروطه درسال 1284, در جاي خود سياستمداري متمول و متنفذ بود. سالها بعد مصدق درنطقي در مجلس در مخالفت با درالاشرف,نخست وزير وقت و معلم سابق سالارالسلطنه,پسر تاصرالدين شاه, ذكر مي كند كه سالار السلطنه همبازي كودكيش بوده است.
مصدق همواره از پدرش كه در ده سالگي اورا از دست داده بود, با عطوفت و احترام ياد مي كرد. اما تأثير مادرش در زندگي او ژرف وپايدار بود. او زني بود با اراده ي قوي و علاقه مند به كارهاي عام المنفعه, مصدق دربسياري از اوقات- حتي در نطقها و مذاكرات رسمي خود- پند واندرزهاي او را نقل مي كرد. درسال 1293, زماني كه مصدق از نشر شايعه اي كذب درباره خود سخت افسرده و نوميد شده بود, مادرش به او پند داد كه ”وزن اشخاص در جامعه به قدر شدائدي است كه در راه مردم تحمل مي كنند“- واين پند در تمام طول زندگي او, هرگاه كه زمانه با او سر ناسازگاي داشت, به ياريش مي آمد. مادر مصدق تا زمان مرگش به سال 1312درتمام تصميم گيريهاي مهم مصدق بر سر مسائل سياسي و شخصي دخالت داشت. پس از مرگ وزير دفتر, دوبار ديگر ازدواج كرد, و فرزندان ديگري آورد كه هر يك در زمينه اي نام آور شدند.
مصدق در سن نوزده سالگي با خانم ضياءالسلطنه ازدواج كرد. او دختر سيد زين العابدين و خواهر سيدابوالقاسم و سيد محمد وعمه سير حسن(دكتر امامي) بود كه همگي از اواخر قرن پيش تا سال 1357 امام جمعه تهران بودند. اوزني بود زيباروي و با وقار و همسري بغايت فداكار.
مصدق در رثاي مرگ او, تقريباً دوسال قبل از مر گ خودش, نوشت كه پس از مادر, همسرش مهمترين فرد زندگيش بوده؛ دوستي وفادار كه”با همه چيز من ساخت“ (ن.ك:فصل17) .
اين زوج صاحب شش فرزند شدند, ضياء اشرف, احمد(در قيد حيات نيست), دكتر غلامحسين, منصوره(در قيد حيات نيست) و خديجه(دختر كوچكتر كه از بيست سالگي تا كنون در آسايشگاههاي مختلف رواني سوئيس به سربرده است). يكي از پسرانشان, يحيي, نيز در كودكي از دست رفت.
نماينده ناكام
قيام تنباكو-رژي عليه اعطاي انحصار تنباكو به شركتي خارجي نقطه اجماعي براي همه نيروهايي شد كه بالفعل و بالقوه مخالف حكومت استبدادي ريشه دار وخطر روزافزون سلطه قدرتهاي اروپايي بر كشور بودند. موفقيت اين قيام دستاوردي بي سابقه در تاريخ ايران بود. در تاريخ اين كشور دسيسه هاي درباريان وترور و كودتاها ونيز تغييرات خونين از سريق شورشهاي قبيله اي ونظامي فراوان بود. اما اين نخستين باري بود كه يك جنبش ملي سازمان يافته(ومنظم) موفق شده بود دولت خودكامه رابرسر مسئله اي مهم به زانو در آورد.
توفيق اين نهضت راه را براي نهضتهاي فراگير با هدف محو حكومت استبدادي و ايجاد حكومت مشروطه قانوني باز كرد. اين نهضتها آغاز نهضت ملي ايران بودند. نزديك به بيست سال طول كشيد تا نهضت توانست اهداف خود را مشخص كند و خواستار حكومت دمكراتيك مدرن به سبك كشورهاي اروپاي غربي شود, اما از همان ابتدا معلوم بود كه با حكومت استبدادي يا حكومت زور مخالف است و به دنبال نظامي است مبتني بر حكومت قانون(ن.ك:فصل18) ترور ناصرالدين شاه در سال 1275 به دست يكي از مريدان سيد جمال الدين اسدآبادي(افغاني) يكي از اقدامات تعيين كننده در دوره بين قيام تنباكو- رژي و انقلاب مشروطه بود.درسال 1284, به دنبال شلاق زدن خودسرانه يكي از تجار معتبر قند وشكر به اتهام گران فروختن قند, نهضتي براي تأسيس عدالتخانه به راه افتاد. سردمداران گروههاي هوادار استبداد وهوادار حكومت قانون در شهرها در برابر هم صف آرايي كردند. حكومت براي خاتمه دادن به تحصن طلاب در مسجد جمعه در بازار تهران به خشونت متوسل شد. همين سبب شد كه اين نهضت, چون همه نهضتهاي ملي ايران,”شعار“ي و”شهيد“ي پيدا كند. مردم بلافاصله جسد طلبه مقتول را-كه سيد عبدالحميد نامي بود- به دوش گرفتند ودر حالي كه شعار زير را يكصدا فرياد مي زدند, آن را دور تا دور بازار چرخاندند:
از نو حسين كشته زجوريزيدشد
عبدالحميد كشته عبدالمجيد شد
برخي از اقوام نزديك مصدق- مهمترينشان فرمانفرما, دايي او, و برادرزنش,سيد ابوالقاسم امام جمعه- از جمله سردمداران جنبش بودند؛ البته برادر زنش كمي بعد, پس از”سازش“ با عين الدوله, صدراعظم وقت, به جناح مخالف پيوست.