فهرست

چكيده 2

مقدمه. 3

بنياد پهلوي.. 4

وام‌هاي ايران در زمان محمدرضاشاه به ديگر كشورها 5

سرمايه‌گذاري‌هاي بزرگ محمدرضاشاه در ديگر كشورها 7

شرکت «تیسن کروپ». 7

سرمايه‌گذاري ايران قبل از انقلاب در بنز و سرنوشت آن پس از انقلاب.. 9

سرمايه‌گذاري در اسپانيا 11

سرمايه‌گذاري در شركت‌هاي هوايي.. 11

ادامه سرمايه‌گذاري‌هاي شاه پس از انقلاب.. 14

نتيجه‌گيري.. 15

منابع. 15

چكيده

ایران به واسطه سرمايه‌اي كه از نفت داشت و پشتوانه غرب و آمريكا بر منطقه حكومت مي‌كرد و در كنار آن براي نشان دادن اين قدرت به جهانيان وام‌هايي را به كشورهاي مختلف نظير آلمان، سوئيس و فرانسه و... به خصوص در دهه‌های آخر حکومت پهلوی ... براي قدرت‌نمايي اهدا مي‌كرد و عملاً تبدیل به یک کشور سرمایه‌گذار شده بود. در بدو به وجود آمدن انقلاب اسلامي، كشورهاي مختلف از جمله آمريكا، تحريم‌هايي بر ايران وارد كرد كه به همراه معيارهاي ديگر، موجب بلوكه شدن سرمايه‌هاي به حق ايران در طي سال‌هاي متمادي شده است. اين پژوهش درصدد بيان سرمايه‌گذاري‌هاي محمدرضا شاه در ديگر كشورها و كنكاشت نحوه انجام اين سرمايه‌گذاري‌ و نوع مالكيت آن است. لازم به ذكر است تمامي اطلاعات داده شده توسط سايت‌هاي رسمي انقلاب اسلامي صورت گرفته و نگارنده با نگاهي بي‌طرفانه مطالب را در كنار هم چيده است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه چند عامل سرمایه‌گذاری خارجی را تسهیل می‌کند. یکی از این عوامل مناسبات سیاسی بین دو کشور است. ايران كنوني در بسياري از مراودات سياسي با همسايگان خود، كالاهايي به غير از نفت مانند برق را صادر مي‌كند. اين درحالي است كه محمدرضاشاه با توجه به حمايت‌هاي بين‌المللي دروغيني كه دريافت مي‌كرد، هر چند كه ممكن است سرمايه‌گذاري‌هاي وي درست به نظر برسد، اما در نهايت به ضرر مردم ايران بود چرا كه در همان‌زماني كه شاه در حال قدرت‌نمايي در جهان بود، شمار بيشماري در ايران به بدترين شكل ممكن مي‌زيستند.

كلمات كليدي: مناسبات سياسي، سرمايه گذاري محمدرضاشاه، اقدامات محمدرضاشاه، بلوكه شدن پول‌هاي ايران.

مقدمه

ایران از زمان پیش از انقلاب اسلامی تاکنون سرمایه گذاری های متعددی در خارج انجام داده و این سرمایه گذاری‌ها در مناطق مختلف جهان پراکنده است (روزنامه اقتصاد، 1397؛ به نقل از حيدر، 2016: 7).

یکی از راه هایی که دولت ها برای جلوگیری از انباشت بیهوده ثروت و استفاده بهینه از آن می کردند و می کنند سرمایه گذاری خارجی بوده است که در زمان شاه نیز این اتفاق افتاد.

خیلی از این سرمایه ها بعد از انقلاب اسلامي، توسط دولت های معارض در عناوين مختلف، پس داده نشدند. بزرگترین رقم در امریکا 14 میلیارد دلار بود که امریکا بلوکه کرد. جاهای دیگری بود که خیلی سرمایه گذاری شده بود. به عنوان مثال در شرکت هایی که سود خوبی داشت برای اینکه پول ایران را بالا بکشند آن شرکت ها را ورشکسته کردند مانند بزرگترین شرکت هواپیمایی دنیا در آن دوران "پان امریکن". الان خیلی کم از آن پول ها باقی مانده که بابت آن به ایران سود می دهند. 1400 میلیون دلار فقط به شرکت اب لندن داده بودند که فکر می کنم سرجایش هست و بهره اش را می دهند شرکت بزرگ کروپ آلمان که 25 درصد آن مال ایران است و بزرگترین شرکت ماشین سازی دنیا است در حقیقت همه بنز و ولوو و فولکس و بی ام دبلیو و ماشین های مهم آلمانی براي این شرکت هستند و هنوز سود آن را می دهند (خبرآنلان، 1390).

بسياري از سرمايه‌گذاري‌هاي ايران در ديگر كشورها توسط بنياد پهلوي انجام مي‌شد. در اين پژوهش به وام‌هايي كه ايران در زمان محمدرضاشاه به ديگر كشورها اهدا مي‌كرده و سرمايه‌گذاري‌هاي ديگر وي اشاره مي‌شود. همچنين از چگونگي و عملكرد اين سرمايه‌گذاري‌ها نيز توضيحي اجمالي داده مي‌شود.

بنياد پهلوي

بسياري از سرمايه‌گذاري‌هاي ايران در ديگر كشورها توسط بنياد پهلوي انجام مي‌شد. محمدرضا پهلوی در ۳۰ شهریور ۱۳۲۰ در یکی از نخستین اقدامات خود تمام املاک، مستغلات و کارخانجاتی را که از پدرش به وی رسیده بود، به دولت واگذار کرد تا در عمران و آبادانی کشور و امور خیریه صرف شود و اگر کسانی باشند که نسبت به املاک ادعای غبنی داشته باشند، پس از رسیدگی به شکایت آن‌ها از محل همین املاک رفع ادعا بشود. در ۲۰ تیر ۱۳۲۸ دولت با ارائه لایحه‌ای به مجلس درخواست بازگشت این اموال به خاندان پهلوی را کرد و بر اساس ماده واحده‌ای که در مجلس تصویب شد، قرار شد این اموال با نام «موقوفهٔ خاندان پهلوی» اداره شده و عواید ناشی از این دارایی‌ها صرف امور خیریه شود.

از زمان تاسیس بنیاد پهلوی تا سرنگونی سلطنت پهلوی 16 سال این گروه با دست باز و بدون هیچ مانعی بویژه بعد از گران شدن نفت دست در چپاول اموال مردم ایران داشتند.

وام‌هاي ايران در زمان محمدرضاشاه به ديگر كشورها

اين عده فهرستی از آنچه خودسری های محمدرضاشاه می خواندند، برمی شمردند از جمله:

۱۹۶۹-۱۳۴۸: نيروهای ايران، تاسيسات نفتی شرکت آمريکايی «آکسيدنتال» را که به نمايندگی از عربستان سعودی در يکی از جزيره های مرجانی خليج فارس گرم عمليات بود،‌ در هم کوبيدند و نابود کردند.

از خرداد ۱۹۶۰ و اوائل دهه ۱۹۷۰: بهای نفت در بازارهای جهانی،‌ تنها به سبب فشارهای شاه، پنج برابر شده و اقتصاد ژاپن متحد جهان غرب از اين «افزايش بی رويه» آسيب ديده است.

محمدرضا شاه در پی آرزوی تسلط يافتن مستقيم بر بازار جهانی نفت، در پالايشگاه هايی در «پوسان» در کره جنوبی و «ساسولبورگ» در آفريقای جنوبی نيز سرمايه گذاری کرد (معنوي، 1390) و در ادامه دلارهاي نفتي ايران را با توهم خيالي قدرت‌نمايي بر جهان، مبالغي نظير 200 میلیون دلار به بانک جهانی و 580 میلیون‌ دلار به‌ صندوق بین المللی پول به عنوان كمك اهدا كرد (رئيس طوسي، 1363: 207-208).

سرمايه‌گذاري‌هاي بزرگ محمدرضاشاه در ديگر كشورها

ايران به مدد بنياد پهلوي سرمايه‌گذاري‌هاي متنوعي در نقاط مختلف جهان انجام داد. به عنوان نمونه مي‌توان گفت كه شاه شروع به خرید برج های گرانبهایی در خیابان پنجم نیویورک که از مرغوبترین محلات آن شهر است، را به قیمت 30 میلیون دلار نمود.  ضامن خرید نیز بانک ملی ایران بود. بعلاوه مستقلات مرغوبی هم در شهر نیواورلئان آمریکا متعلق به بنیاد پهلوی بود (ميلاني، 1392: 297).

شرکت «تیسن کروپ»

در جنگ اعراب و اسرائیل در سال ١٩٧٣ کشورهای عربی از سلاح نفت برای اعمال فشار بر آمریکا استفاده کردند که یک پل هوایی برای رژیم اسرائیل ایجاد کرده بود. در آن زمان حکومت شاهنشاهی ایران از متحد آمریکایی خود پشتیبانی کرد و به صدور نفت ادامه داد و از این طریق سود کلانی به جیب زد زیرا قیمت هر بشکه نفت از یک و نه دهم دلار به حدود سیزده دلار در سال ١٩٧٤ رسید. این رویداد باعث انباشت مالی چشمگیر در خزانه حکومت پهلوی شد و محمدرضا شاه تصمیم گرفت این سودهای سرشار را برای سرمایه گذاری مخصوصاً در بخش آهن وارد بازارهای جهانی کند.

در سال ١٩٧٩ حکومت شاهنشاهی سقوط کرد و سپس جنگ ایران و عراق رخ داد. سود شرکت آلمانی تحت تأثیر این شرایط به یک درصد رسید و شرکت های «کروپ» و «تیسن» در یکدیگر ادغام شدند و از تملک بخش خصوصی به تملک بخش عمومی درآمدند. در نتیجه ادغام با دیگر شرکت ها، سهم ایران به هفت و هفتاد و نه صدم درصد رسید و یک ایرانی به عنوان عضو هیئت مدیره شرکت جدید منصوب شد.

سرمايه‌گذاري ايران قبل از انقلاب در بنز و سرنوشت آن پس از انقلاب

در ایران‌خودرو قبل از آنکه خبری از تولید پیکان باشد در سال 1342 اتوبوس 302 مرسدس بنز را مونتاژ می‌کرد. در کنار ایران‌خودرو هم شرکت خاور، کامیون بنز را تولید می‌کرد.

سال‌ها بود که گفته می‌شد ایران بخشی از سهام بنز را پیش از انقلاب خریده است و پس از انقلاب بنز به جای سهامش چهار هزار ماشین پلیس به ایران داده اما در حقیقت این‌گونه نبوده است. پیش از انقلاب، و در دهه 70 میلادی با بروز بحران مالی در غرب، بنز با مشکل مواجه می‌شود و رو به ورشکستگی می‌رود. در این شرایط دولت ایران سعی می‌کند 30 درصد از سهام بنز آلمان را بخرد. با این کار مدیریت شرکت مرسدس بنز در اختیار ایران قرار می‌گرفت اما دولت آلمان برای جلوگیری از این موضوع خود اقدام به خرید سهام مرسدس بنز می‌کند تا مالکیت این شرکت از دست آلمان‌ها خارج نشود.

پس از این اتفاق شرکت ایران‌خودرو دیزل به دلیل قطع یک‌طرفه همکاری از سوی بنز از این شرکت شکایت می‌کند و این شرکت هم محکوم به پرداخت 150 میلیون یورو غرامت می‌شود اما سایه فشار سیاسی بر بنز چنان زیاد است که این شرکت حاضر به دادن این غرامت و از دست دادن بازار بزرگ ایران می‌شود.

پس از توافق هسته‌ای البته شرکت مرسدس بنز اولین شرکتی بود که به ایران بازگشت. با اینکه شرکت‌های دیگر آلمانی بسیار محافظه‌کار برخورد می‌کنند اما شرکت مرسدس بنز برخلاف دیگر شرکت‌های آلمانی حتی زودتر از شرکت‌های خودروسازی فرانسوی اندکی پس از برداشته شدن تحریم‌ها همکاری‌اش را با طرف ایرانی آغاز کرد (خبرگزاري ايسنا، 1395).

سرمايه‌گذاري در اسپانيا

زمین‌های اسپانیا را به سه بخش می‌توان تقسیم کرد: 1- زمین‌هایی که به نام شرکت کورتیوگامبرو است. یک قطعه از این زمین‌ها در میهاش به وسعت 136 هکتار و قطعه دیگر در کونیز به وسعت 96 هکتار است. 50 درصد از شرکت کورتیو گامبرو موسوم به شرکت والتزه است. شرکت اخیر به شاه تعلق داشت.

سرمايه‌گذاري در شركت‌هاي هوايي

در 21 دسامبر 1970 اولین پرواز آزمایشی F-14 انجام شد و در همان زمان، پادشاه ایران از این پروژه خبردار شده و در سفری که به آمریکا داشت، با دولت آمریکا برای خرید این هواپیماها گفتگو کرد با بهانه پرواز جاسوسی شوروی در خاک ایران

از آنجا که F-14 یک هواپیمای فوق پیشرفته استراتژیک غیر صادراتی بود، دولت آمریکا فروش آنها را به ایران به مجوز کنگره آمریکا منوط نمود. از آنجا که طبق قوانین ایالات متحده، فروش تسلیحات استراتژیک به سایر کشورها کلا قدغن است (مثل F-22 در زمان حال)، کنگره آمریکا به شدت با فروش آنها به ایران مخالفت کرد.

شرکت پان آمريكن در سال 1968 در موقعیت رقابتی بسیار قوی قرار داشت، پیشرو در بازار پرواز با برخورداری از هواپیماهای جت بروز و ارائه خدمات پروازی به بیش از 86 مقصد در اغلب کشورهای مطرح جهان از افتخارات ابراز شده آن شرکت به حساب می آمد اما بحران اقتصادی سال 1973 و افزایش قیمت سوخت، آن شرکت را با دشواری‌های فراوان مواجه کرد. آن روز دیگر هزینه های بالای عملیاتی و سربار آن بنگاه و ساختار غیرمتمرکز اش ضعف های داخلی ای بودند که سازمان نتوانسته بود به موقع و با صرف هزینه های توسعه سازمانی بر آنها فایق آید (نوريان، 1395: 112). در اين گير و دار بود كه شاه ايران در حركتي عجيب و به رغم بسياري هوشمندانه براي بالا بردن قيمت نفت ايران دست به خريد اين شركت هوايي زد ولی دولت آمریکا این پیشنهاد را رد می‌کند و آن را موکول به موافقت وزارت دفاع آمریکا و تصویب در کنگره آمریکا می‌‌نماید؛

شكل 3- قيمت يك تور به مناسبات سهام‌داري ايران در شركت هواپيمايي پان آمريكن (منبع: بهداشت‌نيوز، 1397)

با توجه به هزينه تورهاي شكل 3 در سال 1356، نشان مي‌دهد كه خريد اين شركت باعث شده تخفيفاتي براي تورها در نظر گرفته شود. با توجه به اينكه حداقل دستمزد يك كارگر ساده در سال 1356، 5400 تومان بوده است، با يك سرمايه‌گذاري چندماهه هر فرد ايراني مي‌توانست تفريحات بي‌نظيري را طبق مناسبات خوب سياسي در آن زمان، در اكثر كشورها داشته باشد (خبرگزاري فارس، 1389).

ادامه سرمايه‌گذاري‌هاي شاه پس از انقلاب

ادامه سرمايه‌گذاري‌هاي محمدرضاشاه پس از انقلاب نشان مي‌داد كه عوايد سرمايه‌گذاري‌هاي بنياد پهلوي به خود ايشان و ورثه وي مي‌رسيد.

. با اين سرمايه ابتدا وارد معاملات ارزي شدند و كم كم از آغاز سال 1982 به بعد، فعاليت تجاري را در چهار زمينه وبا قراردادهاي مختلف بدين شرح گسترش دادند:

1. معملات ارزي
2. معاملات بانكي
3. معاملات نفتي
4. معاملات ملكي (مسعود انصاري و همكاران، 1382: 286-287).

نتيجه‌گيري

شايد از دور دست منظره اين خريدها و ول‌خرجي‌هاي منطقه‌اي و جهاني شاه زيبا به نظر برسد، وقتي كه شاهنشاه ایران به فکر خریدن جزیره سنگاپور است. به فکر خریدن شرکت «پان امریکن» است، به فکر خریدن شرکت فیات است. سرمایه گذار شرکت کورپ است، سرمایه گذار شرکت بنز است،

منابع

كتب،‌ مقالات و جرايد

رئیس طوسی، رضا (1363). نفت و بحران انرژی. تهران: کیهان.

حيدر، حسين (2016). الاخبار (لبنان). العدد ۳۰۵۲ الاربعاء ۷ کانون الأول.

روزنامه اطلاعات (1354). ايران 125 ميليون دلار به مصر كمك كرد. يكشنبه 14 ارديبهشت، شماره 14697.

مسعود انصاري، احمد علي؛ برقعي، محمد؛ سرفراز، حسين (1382). من و خاندان پهلوي. چاپ ششم، تهران: پيكان.

ميلاني، عباس (1392). نگاهي به شاه. چاپ اول، تورنتو (كانادا): نشر پرشين سيركل.

سايت‌ها

بهداشت نيوز (1397).سفر به پاریس و لندن با کمتر از ۵ هزار تومان . قابل دسترس در:

https://behdasht.news/?option=news-details&id=87044

پايگاه خبري تحليلي پارسينه (1393). شاه چگونه از آمريكا اف-14 خريد؟!. قابل دسترس در:

https://www.parsine.com/fa/news/196818