فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه                                                                                                1                                         

1-2- بیان مساله                                                                                  5

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش                                                                  8

1-4- اهداف پژوهش                                                                              11

1-5- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها                                                                   12

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1- توصیف و ماهیت اختلال بدشکلی بدن                                                   19

2-1-1- تاریخچه                                                                                  19

2-1-2- تعریف و ملاکهای تشخیصی اختلال بدشکلی بدن                                   21

2-1-3- شیوع اختلال بدشکلی بدن                                                            25

2-1-4- اختلالات همایند با اختلال بدشکلی بدن                                             27

2-1-5- رابطه اختلال اضطراب اجتماعی، افسردگی اساسی، وسواس فکری- عملی        31             

و اختلالات خوردن با اختلال بدشکلی بدن

2-1-6- تشخیص افتراقی اختلال بدشکلی بدن                                                         39

2-1-7- اشکال بالینی اختلال بدشکلی بدن                                                    43

2-1-8- تظاهرات بالینی اختلال بدشکلی بدن                                                 46

2-1-9- دامنه‌ای از پیامدهای اختلال بدشکلی بدن                                           53

2-1-10- جنسیت و اختلال بدشکلی بدن                                                     57

2-1-11- اختلال بدشکلی بدن در سنین مختلف                                             59

2-1-12- رابطه تصویر بدنی با اختلال بدشکلی بدن                                          65

عنوان                                                                                                         صفحه

2-1-13- ارتباط جراحی ترمیمی با اختلال بدشکلی بدن                                    68

2-2- سبب شناسی                                                                               72

2-2-1- راه اندازها                                                                                72

2-2-2- عوامل خطرزای زیستی- ژنتیکی                                                      73

2-2-3- عوامل خطرزای روانشناختی                                                           79

2-2-4- عوامل خطرزای فرهنگی- اجتماعی                                                   96

2-3- پیشینه پژوهش                                                                                      98

2-4- سوالات و فرضیات پژوهش                                                                107

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- طرح تحقیق                                                                                109

3-2- جامعه آماری                                                                                       109

3-3- روش نمونه گیری                                                                            109

3-4- شیوه اجرا                                                                                     109

3-5- ابزارهای پژوهش                                                                              110

3-5-1- مقیاس اصلاح شده وسواس فکری عملی یل براون برای اختلال بدشکلی بدن      110

3-5-2- پرسشنامه اختلال بدشکلی بدن ( BDDQ)                                            111

3-5-3- پرسشنامه افسردگی بک ویرایش دوم                                                   112

3-5-4- پرسشنامه وسواس فکری- عملی مادزلی                                                114

3-5-5- پرسشنامه فوبی اجتماعی                                                                115

3-5-6- پرسشنامه نگرش‌های خوردن                                                             116

3-6- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات                                                                  118

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4-1- مقدمه                                                                                               119

4-2- یافته‌های توصیفی                                                                                 119                 

عنوان                                                                                                      صفحه

4-3- یافته‌های استنباطی                                                                         126

4-4- یافته‌های جانبی                                                                              135

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه                                                                                        153

5-2- بحث و نتیجه گیری                                                                        153

5-3- محدودیت‌ها                                                                                  171 

5-4- پیشنهادات                                                                                   172

- فهرست منابع فارسی

- فهرست منابع انگلیسی

- پیوست‌ها

- روی جلد، صفحه تاییدیه اعضاء کمیته و چکیده به زبان انگلیسی

فهرست جدولها

عنوان                                                                                                         

جدول4-1: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب جنسیت

جدول4-2: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب سن

جدول4-3: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب وضعیت تاهل

جدول4-4: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب محل سکونت

جدول4-5: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب مقطع تحصیلی

جدول4-6: توزیع گروه مورد مطالعه بر حسب رشته تحصیلی

جدول 4-7: توزیع نمونه بر حسب نارضایتی  و نگرانی از برخی از قسمتهای بدن

جدول 4-8: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن بر اساس (BDDQ) و (Y-BOCS)

جدول 4-9: شاخص‌های آمار توصیفی اختلال بدشکلی بدن بر اساس Y-BOCS

جدول 4-10: شاخص‌های آمار توصیفی خرده مقیاسهای اختلال بدشکلی بدن

جدول4-11: قسمتهای بدن مورد نگرانی در دانشجویان دارای علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول4-12: فعالیت‌های مربوط به نگرانی در مورد نقص‌های بدنی در دانشجویان دارای         علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول 4-13: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان دختر و پسر

جدول 4-14: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دو گروه سنی دانشجویان

جدول 4-15: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان مجرد و متاهل

جدول 4-16: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با وضعیت مالی متفاوت

جدول 4-17: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون سابقه جراحی زیبایی

جدول4-18: رابطه بین علائم اختلال بدشکلی بدن با علائم اختلال اضطراب اجتماعی و خرده مقیاسهای آنها

جدول4-19: رابطه بین علائم اختلال بدشکلی بدن با علائم اختلال افسردگی اساسی و خرده مقیاسهای آنها

جدول4-20: رابطه بین علائم اختلال بدشکلی بدن با علائم اختلال وسواس فکری- عملی و خرده مقیاسهای آنها

عنوان                                                                                                         

جدول4-21: رابطه بین علائم اختلال بدشکلی بدن با علائم اختلالات خوردن و خرده مقیاسهای آنها

جدول 4-22: میزان نگرانی از برخی از قسمتهای بدن

جدول 4-23: توزیع نمونه بر حسب اشتغال ذهنی با برخی از قسمتهای بدن

جدول 4-24: شدت اختلال در دانشجویان دارای علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول 4-25: میزان اشتغال ذهنی در دانشجویان دارای علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول4-26: قسمتهای بدن مورد نگرانی در دانشجویان دختر و پسر دارای علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول4-27: فعالیت های مربوط به نگرانی در مورد نقص های بدنی در دانشجویان دختر و پسر دارای علائم اختلال بدشکلی بدن

جدول 4-28: مقایسه فراوانی نارضایتی از وضعیت ظاهری بدن در دانشجویان دختر و پسر

جدول 4-29: مقایسه شدت علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان دختر و پسر

جدول 4-30: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان رشته های مختلف تحصیلی

جدول4-31: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با عملکرد تحصیلی مختلف

جدول 4-32: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با محل سکونت های مختلف

جدول 4-33: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با میزان رضایت متفاوت از جراحی زیبایی

جدول 4-34: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون مشکلات طبی و فیزیکی بارز

جدول 4-35: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون سابقه بیماری عصبی- روانی

جدول 4-36: مقایسه شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با طول مدت بیماری عصبی- روانی متفاوت

جدول 4-37: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان  با و بدون سابقه بیماری عصبی- روانی در فامیل درجه اول

عنوان                                                                                                        

جدول4-38:شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون علائم اختلال اضطراب اجتماعی

جدول4-39: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون علائم اختلال افسردگی اساسی

جدول4-40: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون علائم اختلال وسواس فکری- عملی

جدول4-41: شیوع علائم اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان با و بدون علائم اختلالات خوردن

جدول 5-1- مقایسه میزان نارضایتی از وضعیت ظاهری بدن در مطالعات پیشین

جدول 5-2- مقایسه شیوع اختلال بدشکلی بدن در دانشجویان در مطالعات پیشین

جدول 5-3- شایع‌ترین قسمت‌های مورد نگرانی در تحقیقات پیشین

جدول 5-4- مقایسه شیوع اختلال بدشکلی بدن به تفکیک جنسیت در تحقیقات پیشین

1- کلیات پژوهش

 1-1- مقدمه

بیشتر افراد درباره ظاهر خود حساس هستند و اکثر ما نگران این هستیم که چطور به نظر می‌رسیم. چه کسی اندام متناسب‌تر، پوست صاف‌تر، چشمان جذاب‌تر را دوست ندارد. جذابیت فیزیکی همواره در همه زمان‌ها و تمام فرهنگ‌ها مورد توجه بوده است و امروزه هم یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های افراد مربوط به ظاهر و شکل بدنشان است و به نوعی رسیدگی به وضعیت ظاهری را مورد توجه و دقت قرار می‌دهند. اگرچه نگرانی در مورد ظاهر کاملا بهنجار و قابل قبول است. ولی برخی از افراد نوعی وسواس مخفی در مورد ظاهرشان دارند و تلاش می‌کنند که ظاهر خود را ارتقا بخشند.

درک از زیبایی یک مفهوم ذهنی است و وابسته به اشخاص، متفاوت است و در فرهنگ‌های مختلف در مورد مشخصه‌های زیبایی تعاریف متنوعی وجود دارد (کوگان، به نقل از باهن و همکاران، 2002). ادراک و نگرش فرد نسبت به بدن خود، بخشی از ارزیابی فرد از خودش را تشکیل می‌دهد. اما نکته اینجاست که این بخش، سهم مهمی در خود ارزیابی فرد دارد. از آنجایی که ظاهر، بخش مهمی از هویت فرد در موقعیت‌های اجتماعی است و  بلافاصله در برخورد با دیگران نمایان می‌شود، بنابراین اهمیت این سازه بسیار بارز است و تاکید جامعه و رسانه‌های عمومی بر جذابیت ظاهری، افراد را به این مسئله حساستر می‌سازد و از طرفی، ارزیابی منفی از سوی دیگران منجر به احساس نارضایتی فرد از ظاهرش می‌گردد و افزایش و تشدید این نارضایتی فرد را مستعد اختلالات بالینی می‌نماید(فیلیپس، 2005).

بر طبق مطالعات انجام شده تقریبا هر فردی جنبه‌هایی از ظاهرش را دوست ندارد و دلش می‌خواهد آن‌ها به‌گونه‌ای دیگر باشند. نارضایتی در مورد ظاهر به طور شایعی می‌تواند اتفاق بیفتد. یک زمینه یابی در سال۱۹۹۷ نشان داد که بیشتر از نصف زنان(56%) و تقریبا نصف مردان (43%) اعلام کردند که به طور کلی از برخی اعضای بدن خود راضی نیستند (فیلیپس و همکاران، ۱۹۹۷). و یک مطالعه گسترده در ایالات متحده نشان داد که 4/87 درصد از شرکت کنندگان نگرانی درباره ظاهرشان را گزارش دادند (کورن و همکاران، 2008). این داده‌ها نشان می‌دهند که نارضایتی و اشتغال ذهنی با ظاهر در جمعیت عمومی بسیار رایج است و تصور خوب از ظاهرخود نداشتن و اشتغال ذهنی با آن، فقط یک حساسیت کوچک نیست بلکه می‌تواند تبدیل به یک اختلال روانی گردد. نگرانی در اختلال بدشکلی بدن، منعکس کننده همین نگرانی طبیعی از ظاهر می‌باشد که تشدید یافته است (فیلیپس، ۲۰۰۵) و باید اختلال بدشکلی بدن را از نگرانی‌های افراد عادی و رایج درباره ظاهر افتراق داد. در اختلال بدشکلی بدن افراد اشتغال ذهنی مداومی درباره ظاهر جسمانی خود دارند و علی رغم طبیعی بودن ظاهر جسمانی، ترس مفرطی از زشت یا غیر جذاب بودن خود گزارش می‌کنند. در صورتی که تعداد اندکی از بیماران مبتلا به این اختلال، نقص‌های بسیار جزئی یا گاهی حتی ظاهر طبیعی دارند، اما نگرانی، بسیار عذاب آور و شدید است و با این نقص‌ها اشتغال ذهنی دارند (کاپلان و سادوک، ۲۰۰۰). ریشه این اختلال در باور یا ترس فرد از جذاب نبودن یا حتی نفرت انگیز بودن است. این نگرانی اغلب بر جنبه‌هایی از بدن مثل قد، وزن، و نازیبایی چهره و غیره متمرکز می‌شود. در بیماران مبتلا به اختلال بدشکلی بدن، اشتغال ذهنی سبب ناراحتی چشمگیر یا تخریب حوزه‌های عملکردی مهم بیمار می‌شود(فیلیپس،2009).

از طرفی، اختلال بدشکلی بدن خیلی مدرن به نظر می‌رسد. اختلالی وسواسی نسبت به ظاهر، که زائیده این عصر رسانه‌ها است. اما تقریبا حدود یک قرن از توصیف اختلال بدشکلی بدن می‌گذرد. برای توصیف علائم اختلال بدشکلی بدن، اصطلاح بدشکلی هراسی برای اولین بار در سال۱۸۸۶ توسط مورسلی، یک روانپزشک ایتالیایی استفاده شد. این اصطلاح یک لغت یونانی است و به معنی زشتی به ویژه زشتی چهره می‌باشد، که اولین بار در تاریخ هرودت به کار رفته است و هنوز هم بعضی مواقع به کار می‌رود. اصطلاح اختلال بدشکلی بدن، برای اولین بار در  DSM_III_R  و در سال ۱۹۸۷ معرفی و جایگزین اصطلاح بدشکلی هراسی شد، که در آن افکار مرتبط با بدشکلی بدن از ترس‌های اجتنابی، مهم‌تر فرض شدند (فیلیپس، ۲۰۰۲). با این حال فرهنگ امروزی به طور فزاینده‌ای روی «ظاهر به عنوان همه چیز» تمرکز کرده است، و در چنین رویکردی صرفا همه چیز بر مدار جذابیت و زیبایی ظاهری چهره و پیکر می‌چرخد. طوری که هر ساله میلیارد‌ها دلار صرف بهتر کردن ظاهر از طریق آرایش، لباس، جراحی پلاستیک و غیره می‌شود (فاست، ۲۰۰۴ به نقل از باچر و همکاران، ۱۳۸۸) و این رویکرد باعث می‌شود افرادی که آزمایشات و معاینات پیشگیرانه سالیانه جسمی و روانی را انجام نمی‌دهند و حتی هزینه درمان‌های بهنگام و ضروری را در گوشه یا بیرون سبد خانوار می‌گذارند، تا این اندازه برای جراحی‌های غیرضروری زیبایی چهره و پیکر هزینه می‌کنند و از طرفی بسیاری از مبتلایان برای رهایی از نشانه‌ها و مشکلات و پیامدهای آزاردهنده اختلال بدشکلی بدن حاضرند تاوان‌های سنگین و سهمگین جراحی‌های غیر ضروری را بپردازند. از طرف دیگر به دست آوردن استانداردهای بدنی تبلیغ شده در رسانه‌ها، مستلزم رعایت الگوهای مصرفی خاصی است که در بازار سرمایه داری تعیین می‌شوند و برخی مبتلایانی که به دلیل موانعی چون طبقه اجتماعی، فقر اقتصادی و غیره قادر به تامین چنین استانداردهایی نیستند، دچار ضعف اعتماد به نفس، عدم کفایت و بحران هویتی و غیره می‌شوند.

میزان شیوع واقعی اختلال بدشکلی بدن به خوبی شناخته نشده است. چون این اختلال معمولا" به صورت پنهان باقی می‌ماند. معمولا" شیوع اختلال بدشکلی بدن در سنین نوجوانی و در دهه‌های دوم و سوم زندگی بیشتر است(کوابرا و همکاران،2007 ؛ فانتنل و همکاران،2006 ؛ باهن و همکاران، 2002). مطالعات مختلف میزان شیوع اختلال را در عموم مردم 1 تا 2/4 درصد گزارش دادند(فیلیپس،2009). در برخی از مطالعات میزان شیوع اختلال بدشکلی بدن در جمعیت عمومی تا 7 درصد گزارش شده است (اتو و همکاران، ۲۰۰۱). شیوع اختلال در بعضی از نمونه‌ها شایع‌تر است. مطالعات مختلف بر روی دانشجویان شیوع اختلال بدشکلی بدن را ۲/۲ تا ۱۳ درصد نشان داده است (کریرندو همکاران،2006 ؛ فیلیپس، ۲۰۰۹).

همراه بودن سایر اختلالات روانی با اختلال بدشکلی بدن، موضوعی است که در بسیاری از تحقیقات مورد تأیید قرار گرفته است و پژوهش‌های مختلف نشان دادند که همبودی اختلالات محور یک و اختلالات شخصیت در بیماران مبتلا به اختلال بدشکلی بدن شایع است(گنستاد و همکاران،2003 ؛ هلندر، ونگ، 1995 ؛ فیلیپس، 1996 ؛ کوهن و همکاران،2000). از اختلالاتی که همبودی بالایی با اختلال بدشکلی بدن دارند، اختلالات خلقی به ویژه افسردگی اساسی(گنستاد و همکاران، ۲۰۰۳؛ فیلیپس و همکاران، ۲۰۰۴؛ لیو و همکاران، ۲۰۱۰؛ کولی و همکاران،2011)، اختلالات اضطرابی از جمله ترس از مکان باز، اختلال وحشت زدگی (فیلیپس، 2009 ) و مخصوصا" اضطراب اجتماعی (گنستاد، ۲۰۰۳؛ فیلیپس، ۲۰۰۵؛ لیو و همکاران، ۲۰۱۰؛ فانگو همکاران، 2010 ؛ برهمن و همکاران، 2013 (، اختلال وسواس فکری- عملی (کریستنسون و مکتزی، ۱۹۹۵؛ تانکوراوهمکاران، ۱۹۹۲؛ گنستاد، ۲۰۰۳؛ فیلیپس، ۲۰۰۵؛ گنستاد و همکاران، 2007؛  مافادر و همکاران، 2013 ؛ لوکاسوکیک و همکاران، 2012) و اختلالات خوردن(بی اشتهایی عصبی و پرخوری عصبی) (گرنت، ۲۰۰۲؛ آلن و هلندر، ۲۰۰۴؛ رافول وهمکاران، 2006؛ فیلیپس، 2010؛ گنستاد و فیلیپس، 2003 ؛ کولی و همکاران، 2012؛ دینگمنز وهمکاران، 2012)، خودبیمارانگاری(فیلیپس، 1996)، سوءمصرف مواد مخدر، الکل و دارو (فیلیپس، 2009)، اختلال شخصیت وسواسی، اسکیزوئید، خود شیفته، پارانوئید(کاپلان و سادوک، 2000 ؛ ول و همکاران، 1996) است.

پس به طور کلی با توجه به پریشانی، اشتغال ذهنی و آسیب در عملکرد، که از نشانه‌های اختلال بدشکلی بدن هستند و همچنین شیوع نسبتا بالای اختلال بدشکلی بدن در بعضی از جمعیت‌ها از قبیل دانشجویان و نیز همبودی آن با سایر اختلالات، این تحقیق بر آن است که شیوع اختلال بدشکلی بدن و همایندی آن با اختلال افسردگی اساسی، وسواس فکری- عملی، اضطراب اجتماعی و اختلالات خوردن را مورد بررسی قرار دهد.