در آثار سعدی آنجا که فلسفه شناخت دچار ابهام و تناقض می‌شود و فکر آزاد او در برابر جبر و اختیار قرار می‌گیرد، فلسفه هنر به حل مسئله می‌پردازد و آزادی را در این مبارزه پیروز می‌سازد. در آثار این گوینده بزرگ و فیلسوف جامعه‌شناس و عارف دل‌آگاه، جبر «فکری» با «آزادی» در حال تعارض است و در این گیرودار، عنصر متحرک فلسفه، عنصر شناخت هنری است و هنر آزاد پیشگام تعالی زندگی. در این جهان‌بینی، هنر راه گشاینده فلسفه می‌شود و فلسفه.