توضیحات:

دانلود فایلPDF

علوم و فنون ادبی دهم

بدیع لفظی

باکیفیت  آماده پرینت

تعدادصفحات :60

آرایه ‌های ادبی

آرایه های ادبی را می‌توان به طور کلی به دو دسته بدیع لفظی و بدیع معنوی تقسیم کرد.

۱. بدیع لفظی

بدیع لفظی به تکنیک‌هایی که در حوزه لفظی اتفاق افتاده است دلالت می‌کند

روش تسجیع

 سجع در لغت به معنی صدای کبوتر و در اصطلاح آوردن کلمات هم آهنگ است. سجع بر چند نوع است:

سجع متوازی: تغییر صامت نخستین واژگان یک هجایی است بدون آن که واک‌های آن تغییری کند. مانند واژگان شمایل و قبایل.

سجع مطرف: سجع مطرف بر دو نوع است. در نوع نخست دو کلمه دارای تعداد هجای متفاوت هستند و صامت آغازین هجای قافیه متغیر است؛ مانند دست و شکست. در نوع دوم سجع مطرف کلمات سجع از نظر تعداد هجا مساوی است؛ ولی هجاهای غیر قافیه از نظر کمیت یکسان نیستند و به عنوان مثال یکی بلند و دیگری کشیده هستند. مثل جهان و یزدان.

سجع متوازن: در سجع متوازن واژگان از نظر تعداد و کوتاهی و بلندی هجاها مساوی هستند؛ اما در واک روی مشترک نیستند. مانند واژگان مواج و نقاد.

ترصیع

ترصیع آن است که در دو جمله سجع‌های متوازی در مقابل یکدیگر قرار گیرند. به کلام آراسته به ترصیع، «مرصع» (=جواهر نشان) گفته می‌شود. ترصیع کلام را از لحاظ موسیقایی بسیار قوی می‌کند.

موازنه

هم آهنگ کردن دو یا چند جمله به وسیله تقابل اسجاع متوازن را موازنه یا مماثله می‌گویند. سجع‌های موازنه می‌تواند به صورت ترکیبی از متوازی و متوازن هم باشد. هر چه تعداد سجع‌ها در بیت بیش‌تر باشد، ارزش موسیقایی آن بالاتر می‌رود.

مزدوج یا قرینه

وقتی دو جمله یا مصراع که قرینه هستند، یعنی تقریبا متساوی هستند، با سجعی به هم بپیوندند. مانند:

ز گرزش دل آسمان چاک شد

ز گردش فلک روی در خاک شد

تجنیس

روش تجنیس یا جناس یکی دیگر از روش‌های افزایش موسیقی در سطح واژگان یا جملات است. هم‌جنس کردن یا تجنیس مبتنی بر نزدیک کردن هر چه بیش‌تر واک‌هاست به طوری که واژگان هم جنس به نظر بیایند و یا هم جنسی آن‌ها به ذهن متبادر شود.

جناس تام: جناس تام آن است که تلفظ واژگان عینا مشابه یکدیگر باشد ولی دارای معانی مختلفی باشد.

جناس لفظ: جناس لفظ در اصل با جناس تام فرق چندانی ندارد. بدین معنی که تلفظ واژگان در هر دو یکی است؛ ولی شیوه نگارش آن‌ها متفاوت است.

جناس مرکب: جناس مرکب یا مرفو (=رفو شده) از فروع جناس تام است و بدین صورت است که دو واژه هم وزن در تکیه اختلاف دارند. بدین معنی که یکی از آن‌ها یک واژه است و دومی از دو واژه تشکیل شده است.

جناس خط یا تصحیف: در این نوع جناس اختلاف واژگان تنها در نقطه گذاری آن‌هاست. بدین شکل شاید نتوان گفت که این دو واژه تشابهی در تلفظ دارند؛ بلکه تشابه آن‌ها در شیوه نوشتن آن‌هاست.

جناس ناقص یا محرف: در این نوع از جناس دو کلمه از لحاظ تعداد هجا مساوی هستند و حرف روی در آن دو یکی است؛ اما یکی از مصوت‌های کوتاه در آن‌ها متفاوت است.

جناس اقتضاب یا اشتقاق: در این نوع از جناس کلمات متجانس از لحاظ مصوت بلند با یکدیگر تفاوت دارند. مثل زمین و زمان.

جناس اشتقاق: به این نوع از تجنیس «جناس کلمات هم خانواده» یا «جناس ریشه» نیز گفته می‌شود. در این نوع از جناس معنی هم دخالت دارد؛ اما از آنجا که واژگان تشابه ظاهری نیز در تلفظ دارند، در دسته جناس لفظی قرار گرفته است. مثل پر و پرنده.

جناس زاید: جناس زاید وقتی شکل می‌گیرد که یکی از واژگان متجانس نسبت به دیگری واک یا واک‌هایی اضافه داشته باشد. سه نوع جناس زاید وجود دارد:

الف) مختلف الاول (جناس مطرف یا مزید): واک یا واک‌های اضافی در ابتدای یکی از واژگان است. مثل نار و کنار.

ب) مختلف الوسط (جناس وسط): واک یا واک‌های اضافی در میان یکی از واژگان است. مثل بند و بلند.

ج) مختلف الآخر (جناس مذیل): واک یا واک‌های اضافی در آخر یکی از واژگان است. مثل ناز و نازک.

جناس قلب یا مقلوب: اختلاف در توزیع واک‌های مشترک کلمات است که خود بر دو نوع است:

الف) قلب بعض: وقتی جای یک صامت در واژه تغییر کند، جناس قلب بعض رخ داده است. مثل برده و بدره.

ب) قلب کل: وقتی توزیع واک‌ها درست (یا با یک اختلاف) وارونه یکدیگر باشد.

تکرار

تکرار بر چند نوع است:

واج آرایی: این روش مبتنی بر تکرار واک در یک جمله یا بیت است. مانند: سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند. (که در این مصراع واج آرایی صامت چ وجود دارد.) یا: یاد باد آن که ز ما وقت سحر یاد نکرد. (واج آرایی مصوت آ)

تکرار واژه: تکرار واژه انواعی دارد. مانند رد الصدر علی العجز و رد العجز علی الصدر. رد الصدر علی العجز وقتی است که اولین کلمه بیت در آخر بیت نیز تکرار شود و رد العجز علی الصدر وقتی است که آخرین واژه بیت در اولین کلمه بیت بعد تکرار شود.

تکریر: تکریر یا تکرار آن است که در بیت دو کلمه پشت سر هم تکرار شود. مثال:

فراز آوریدند چون کوه کوه …

بزرگان لشکر همه تن به تن…

فروش با سایت  فارسفایل