معرفي خانه شفيعي ها در گرگان با پلان، جانمايي و نما

موقعيت جغرافيايي خانه شفيعي
اين بنا در ضلع غربي مركز محله سرچشمه در بافت قديم واقع مي‌باشد.محله سرچشمه از شرق به چهارشنبه‌اي، از غرب به دوشنبه‌اي ودربنو، از شمال به سبزه‌مشهد و از جنوب به نعلبندان وپاسرو مرتبط است.

موقعيت سايت شهري خانه شفيعي در محله

عناصر موجود در مركز محله

كاربري‌هاي عناصر موجود در محله

وضعيت پوشش بام محله

وضعيت مالكيت‌هاي محله

مسيرهاي دسترسي به محله

جنس كف‌سازي محله

وضعيت بناهاي محله

وضعيت جنس جداره‌ها در محله

تاسيسات محله

سايت پلان كل راه‌هاي ارتباطي به خانه در محله

خانه:
خانه یکی از مباحث مهم در معماری ما می باشد که کمتر به آن پرداخته شده است. واژه خانه که امروزه مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است.اتاق خصوصی را (وستاخ) یا گستاخ یا وثاق می نامیده اند،از واژه سرا بجای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می شده است. در جنوب ایران اصطلاح خانه سرا (به معنی سرایی با اتاق است) مرسوم بوده است. قبل از ورود به شناخت انواع خانه ها و عناصر آن به مسایلی که در رابطه با خانه بوده اند می پردازیم.
یکی از مسایل مربوط به شهرسازی بوده و آن جهت قرار گیری خانه یا رون است. این مربوط به آب و هوا، طرز تابش و جهت وزش (باد مطبوع، طوفان، گرد و غبار و….) و مکان قرارگیری و جنس زمین می شده است معماران ایرانی برای این کار از شکل شش ضلعی استفاده می کرده اند. همانطور که می دانیم شش ضلعی شکلی است که نمی توان اشتباه کشید. اگر شش عدد از این مثلثها را در کنار هم قرار دهیم شکل شش ضلعی بدست می آید.
خانه زنبور عسل نیز به این شکل است . در هنرهای دیگر مثل خاتم و همینطور فرش کف امامزاده ها و خانه ها و برای بدست آوردن تناسبات طلایی از این شکل استفاده می شده است.

اجزايي تشكيل دهنده خانه:
سردر،دالان(راهرو)، اتاق(سه دري،پنج دري،و...)، مطبخ(آشپزخانه)، حياط(ميانسرا)

سردر:
اغلب خانه ها بخصوص خانه های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده اند. معمولا دیوارهای بیرونی کاه گلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته می شده است. نسبت عرض به تورفتگی سردر، معمولا یک به دو بوده است . سکوهای کناری پاخور نام داشتند و برای کسانی که با صاحب خانه کار داشتند ولی لازم نبود وارد خانه شوند و همین

راهرو:
برای وارد شدن به فضا های مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی می بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور کنند. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می گفتند . راهروی سرپوشیده بزرگ را نیز دالان می گویند. دو طرف سه دری ها نیز راهرو قرار میگرفته است. اگر در دو طرف تالار، راهروها کمی پهن تر باشند آنرا تخت گاه می گویند.در بناي شفيعي دو دالان وجود دارد، يكي دالان ورودي و ديگري دالاني كه حياط اول را به حياط دوم مرتبط مي كند.

حیاط یا میانسرا:
در خانه های شهرهای مختلف مثل یزد، شیراز، اصفهان، کرمان و غیره حیاط آنها بصورت باغی کوچک عمل می کرده است.
میانسرا با تناسب طلایی ایرانی و جهت گیری دستوری خود، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش آفتاب و نور خورشید بهترین استفاده را برای یورت های گرداگرد خود کسب و تامین می کند در صورتی که جهت گیری ی

اتاق:
در خانه های ایرانی اتاقها بصورت سه دری، پنج دری، تالار و … ساخته شده و هرکدام ویژگی خود را داشته اند. یکی از علایق ایرانیان در ساخت خانه ها ایجاد ارتباط بصری بین اتاق و فضای بیرون آن است.
گشادگی، فراخی، دید آزاد داشتن جزء طبیعت ایرانی است. حتی در حال حاضر نیز همینطور است

سه دری:
اتاق سه دری اتاق خواب خانه بوده است. برای طراحی آن از نصف تناسب طلایی (مستطیل داخل شش ضلعی) کمک می گرفته اند، (مثل 4*3.4 متر یا 2*1.7 متر) طبیعی است که با این عمل نور را خوب جذب می کرده است.
پنج دری:
به عنوان اتاق مهمانی بوده که در خانه های با نظام خرده پیمون عملکرد اتاق نشیمن را داشته است. در پنج دری هایی که از طرف طول نور می گرفته اند از تناسب کل طلایی بکار گرفته شده است. در دو طرف پنج دری دو راهرو قرار داشته اند. در داخل این اتاق تو رفتگی کمی بالاتر از سطح زمین بنام شاه نشین قرار داشته که در آن مهمانهای بزرگ یا بزرگ خانه می نشسته اند.
تهرانی: در شمال خانه، اتاق زمستان نشین یا تهرانی جای داشته است. این قسمت آفتاب گیر و بزرگترین اتاق زمستانی بوده است. تهرانی دو اتاق کوچک با ارسی داشته و کنار آن نیز آشپزخانه قرار می گرفته است .
اين بنا نيز داراي اتاق هاي سه دري در طبقه سوم اتاق بناي ضلع شرقي حياط اول است كه بيشتر به عنوان خواب افراد خانواده از آن استفاده مي كنند.

آشپزخانه:
این فضا در محلی قرار می گرفته که به اتاق مهمان نزدیک باشد و نقشه آن بنا بر نقشه کلی خانه قاب

تاريخچه خانه شفیعی:
یکی از باارزش ترین بناهای تاریخی بافت قدیم گرگان خانه شفیعی است که در محله سرچشمه و در بین محلات دربنو، دوشنبه ای، نعلبندان و آثار باارزشی چون امامزاده نور، حمام سرچشمه، خانه های شیرنگی، تقوی ، باقری، میرشهیدی، رضاقلی نژاد قرار دارد که در سمت شمال آن خانه میرشهیدی در جنوب آن خانه علوی، در شرق امامزاده نور و خانه رضاقلی نژاد قرار دارد.
خانه شفیعی با پلان مستطیل شکل و کشیدگی شرقی غربی متعلق به دوران قاجاریه است، و دارای دو حیاط مرتبط با هم که به شیوه حیاط مرکزی ساخته شده است می باشد. درب ورودی این بنا در سمت شرق قرار دارد و بوسیله دالانی به حیاط منتهی می گردد.
سازه اصلی بنا آجر و تا حدی چوب با اندود کاهگل و گچ می باشد که در بعضی قسمتها بر روی کرسی چینی آجری قرار گرفته است . سقف بنا شیروانی با پوشش سفال همگون با بافت تاریخی گرگان می باشد.
حیاط اول که بعد از عبور از دالان ورودی تقریبا به صورت مستطیل شکل است که در دوسمت شرق و غربش ساختمانهایی قرار گرفته است.
ساختمان شرقی از داخل حیاط سه طبقه و از بیرون دوطبقه دیده می شود و ساختمان غربی نیز یک طبقه است.
در طبقه اول این ساختمان چسبیده به دیوار دالان بر روی سکوی جلوی اتاق سرویس بهداشتی قرار دارد که احتمالا الحاقی است.
این طبقه بر روی کف کرسی 20 سانتی متری قرار گرفته و شامل دو اتاق است که هر کدام دو در چوبی دولتی کمی عقب تر از جرز دارد.

در سمت چپ ضلع شرقی پله هایی قرار دارد که با یک چرخش 180 درجه طبقه اول را به دوم می رساند.
این طبقه دارای تراسی چوبی با کف پوش آجری است که علاوه بر فراهم آوردن یک مسیر ارتباطی بین اتاقها دید خوبی به فضای بافت را ایجاد کرده است. طبقه دوم شامل یک اتاق که کف آن چوب فرش است و در دو طرف بنا درهای یک لتی قرار دارد که راه وارد شدن به این اتاق است. می توان از مساحت اتاق آنرا به عنوان اتاق کار نام برد.
پله های ورودی به طبقه سوم از دو طرف بنا و با یک چرخش 90 درجه است که ما را به طبقه انتهایی می رساند با ورود به این طبقه وارد تراس می شویم که سر تا سر بنا قرار دارد و بر روی کف چوبی آن یک کف پوش آجری قرار دارد.
این طبقه دارای سه اتاق سه دری با درب های دولتی یک اندازه می باشد که فقط یکی از درب های اتاق های سمت چپ و راست یک لتی است.به نظر می رسد درهای یک لتی کاربرد تهویه هوا را در بنا داشته اند.
اتاقهای طبقه سوم از داخل به وسیله درها با هم ارتباط دارند. این اتاقها احتمالا اتاق خصوصی افراد خانواده بوده اند. در ضلع شرقی این اتاقها و هم تراز با ضلع غربی آن درهای دو لتی دارد که رو به کوچه باز می شود. اتاق انتهایی و در وسط ضلع شرقی آن یک شومینه قرار دارد، که برای همین کف پو

بالا سر این انباری یک اتاق است که از داخل اتاق های میانی به آن راه دارد و کف پوش آن چوب و دارای طاقچه های متعددی است. درضلع جنوبی درست زیر آشپزخانه یک سردابه نیز وجود دارد. قابل ذکر است که این سردابه دارای در بوده است.
در ضلع غربی این حیاط اتاقهایی به صورت ایوان است که در واقع تابستان نشین بوده اند. این بنا دو طبقه می باشد که طبقه اول آن بر روی سکوی به ارتفاع 50 سانتی متر قرار دارد. و راه ارتباطی آن با طبقه بالا از دو طرف این بنا است. پله های سمت

تزیینات:
در بنای خانه شفیعی همچون دیگر بناهای به جای مانده از دوره قاجار توجه خاصی به تزیینات می شده است.
تزیینات در این چنین بناها موضوع فراموش شده ای نبوده است و آن شامل:
طاق و طاقنماهای جناغی، تزیینات آجری خفته راسته و .... در بالای در ورودی ستونهای آجری یا همان جرزهای دیوار شیرسرهای سه و دو طبقه، نرده های خراطی شده تراس ها، کف فرش آجری سکو و اتاقها ، ایوا

تزئينات بنا
در خانه شفيعي ستون‌هاي اجري در ميانه بدنه كه با گچ سفيد شده موجب تزئين بنا گرديد هم چنين نرده‌هاي خراطي شده پنجره‌هايي داراي شيشه‌هاي رنگي و گره‌چيني شده بالكن‌هاي تماما با چوب كه در ارتفاع زياد از بدنه نماي بيروني بنا نمايان مي‌باشد شيرسرهاي چوبي سه طبقه در زير پوشش شيرواني خانه شفيعي، درب‌ها و پنجره‌هاي متعدد در نماهاي خارجي و داخلي كه با ريتم مناسبي تكرار شده‌اندو حتي طاق‌نماهاي داخل اتاق‌ها كه اب ابعاد و فاصله‌هاي مناسب دربدنه ديوارها نمايان است را مي‌توان از تزئينات وابسته به معماري خانه شفيعي نام برد.
همچنين از عمده تزئينات اين بنا به صورت آجري، در پيرامون درگاه‌هاي ورودي به شكل ستونه و سرستو‌هاي چسبيده به بدنه و قوس‌هاي بالاي آن و نشيمن‌گاه‌هاي دوسوي

مصالح بنا:
عمده مصالح بکار رفته در این بنا چوب، آجر، گچ می باشد علاوه بر این مواد از گل، آهک، شیشه سفال و کاهگل استفاده شده است. در ساخت این بنا سعی شده است تا کاربرد مصالح با اقلیم و محیط همگون باشد.
یکی از خصوصیا در

توان علت ماندگاری و پایداری این بنا دانست.

بافت بنا از لحاظ مصالح:
مصالح متفاوتي در خانه شفيعي به كارگرفته شده كه هر كدام نقش مهمي در كالبد خانه دارند از مهم ترين مصالح به كار رفته مي توان به آهك، سنگ،آجر، خشت، خاك رس، خاكستر چوب، گچ، چوب، سفال و شيشه اشاره نمود. كه بعضي از مصالح كاربرد بيشتري داشته و بعضي كاربرد آنها كمتر است.
به طورمثال سنگ و آهك و خاكستر چوب و خاك رس در ملات هاي فندانسيون ، ديوارها و پوشش كاربرد دارند.
در خانه شفيعي چوب در كلاف جرزها، خرپاها و تيرهاي پوشش و ساخت درها و پنجره ها مورد استفاده قرار گرفته است . در ساخت اين بنا سعي شده است تا كاربرد مصالح با اقلين و محيط همگون باشد. پوشش بنا تماما با سفال مي باشد.
ملات كاهگل در مقابل سرما و گرما عايق خوبي است. و اگر اصولي ساخته شود مقاومت كرده و بنا را به شكل هاي مختلف نگهداري مي كند.

تركيبات ملات كاهگل:
اين ملات از مخلوط كاه و خاك رس به دست آمده پس از اضافه كردن آب در آن به آخوره ها و رهاسازي مخلوط بين 2 تا3 روز طول مي كشد در اين زمان دانه هاي خاك كاملا از يكديگر باز شده و كاه نيز اصطلاحا خيسيده شده است پس از ورز كامل مخلوط ملات به صورت خميري چسبنده به دست آمده و در اندود كاري هاي داخلي و خارجي خانه شفيعي مصرف شده است. اين ملات يكي از عناصر و مصالح بسيار موثر در ساختمان سازي بود. و كاربرد آن در اندودكاري بناهاي روستايي و فضاهاي داخلي بناهاي امروزه نيز فراوان مي باشد.
دانه هاي گياهي در كاه گل احتمال رويش گياه را در اندود را سبب شده كه بر اثر استفاده از نمك طعام به اندازه 1 كيلو گرم براي هر متر مربع از روييدن دانه هاي نباتي پيشگيري مي كند . وجود نمك طعام در كاهگل يخ زدن پشت بام را از بين مي برد. چنانچه از روغن چراغ جهت آغشته كردن بام ها استفاده مي شود از خطر مكش آب در كاهگل پيشگيري مي كند و آب باران و برف به سرعت از ناوداني سرازير مي گردد.
يكي ديگراز مصالح به كار رفته در خانه شفيعي سنگ مي باشد. خواص سنگ را به شرح ذيل مي توان دسته بندي كرد:
1-   مقاومت فشاري زياد و نداشتن مقاومت كششي و برشي
2-   مقاومت در برابر عوامل جوي
3-   مقاومت در برابر اصطكاك با عوامل خارجي
4-   مقاومت در برابر رطوبت
5-   عايق نامناسب در برابر سرما و گرما
6-   شكل هندسي نامنظم
در بناي خانه شفيعي سفال ديده مي شود. قدمت پوشش هاي سفالين كمتر از لت پوشش ولي بيشتر از شيرواني و ورق مي باشد. در قديم استفاده از پوشش سفال تكاملي بوده است در پوشش اسكلت هاي چوبي اما با پيدايش ورق در شيرواني و ساير مصالح ديگر از اين پوشش بيشتر به عنوان تزيين استفاده شده.
پوشش سفال در شكل هاي مختلف اجرا مي شود كه در مجموع قطعات آن از سفال هاي (استوانه اي مخروطي) در نيم دايره سر گفته مي شود تاجي موج دار شيب دار و تخت تشكيل مي گردد. سفال هاي استوانه اي با دست ساخته مي شود و از ميان بريده و پس از خشك شدن به كوره برده مي شود در مواردي بر سطح خارجي آن لعاب داده مي شود. اين عمل خطر يخ زدگي سفال و پوشش را از بين مي برد پس از پختن و بكار گيري آن به صورت درگير و كلاف در يكديگر، كه در سقف خانه شفيعي هم ديده مي شود. پوشش ها و دوبندي هاي دوسطح همجوار يعني در شيب ها ودر پوشش دو نيمه خط الراس استفاده مي شود اين سفال به نام سفال هاي رشتي و گيلاني نيز معروف مي باشد.
ملات مواد، خميري وچسبنده است كه در جهت اتصال برج ها به يكديگر و براي بوجود آوردن جسم واحدي از اسكلت، استخوان بندي ساختمان به كار مي رود.در بناي خانه شفيعي همار ملات در جهت اتصالات استفاده شدن و ملات باعث مي گردد كه ساختمان به صورت يكپارچه در آيد . ملات مرغوب اولا قامت بنا را استوار ساخته در ثاني يكپارچگي قطعات باعث انتقال نيروها به قسمت زيرين اسكلت ساختمان مي كرده از ملات جهت كارهاي گوناگون ساختماني استفاده مي‌شود.
ملات‌ها عموما به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
1- ملات‌هايي كه تركيبات فعل و انفعالات آن درهواي خشك انجام شده و مقاوم مي‌گردد اين ملات‌ها به نام هوازي معروف مي‌باشند.
2- ملات‌هايي كه در مجاورت رطوبت و يا در زير آب خودگيري خود را انجام مي‌دهند و سخت ميگردند اين دسته از ملات‌ها به نام ملات‌هاي آبي معروف مي‌باشند.
يكي از عمده‌ترين مصالح به كار رفته در خانه شفيعي آجر مي‌باشد آجر نوعي مصالح مصنوعي است كه از تركيب خاك و آب به روش سنتي و تخت ضوابط زير نيز بدست مي‌آيد:
الف-خاك رس مرغوب و عاري از هرگونه خاك‌هاي سولفاته شوره آولد نباتي لجني آب گرفته مي‌شود در روش سنتي پس از بادكردن لانه‌هاي خاك و باز شدن مولكول‌هاي آن به وسيله بيل زير و رو شده و با لگدكوبي كاملا ورز داده مي‌شود تا به صورت خمير سفت در آمده و آماده قالب‌گيري مي‌گردد.
ب- ابعاد آجر : قالب‌هاي خشن مربع در ابعاد 7×44×44 – 7×40×40 سانتي‌متر جهت آجرهاي ختايي بزرگ و كوچك ابعاد6×35×35-6×30×30 سانتي‌متر و براي آجرهاي ختايي بزرگ وكوچك اندازه‌هاي 5×25×25

خواص آجر:
مقاومت فشار مناسب+ مقاومت در برابر عوامل جوي+ مقاومت در برابر اصطكاك با عوامل خارجي+ مقاومت در برابر رطوبت
ملات گچ به شكل مختلف و به نام‌هاي گوناگون در بناي خانه شفيعي كاربرد داشته است در مواردي مانند گچ‌سازي – گچ‌ چسبنده- گچ آماده= گچ كشته. گچ در فضاهاي خشك ملاتي است مقاوم اما در مجاورت رطوبت فاسد شده و طبله مي‌كند از اين رو از دسته ملات‌هاي هوا مي‌باشد.
تحليل بنا از لحاظ سازه:
مقاومت و استحكام بناي خانه شفيعي در مقابل عوامل طبيعي و انساني بيانگر سازه‌اي مقاوم مي‌باشد جرزهاي قطوري كه حدودcm80 بر روي كف كرسي‌هايي احداث شده و يا كلاف‌هاي چوبي در كف‌كرسي‌ها و جرز‌ها در اين بنا به دليل جلوگيري از نيروهاي رانشي وزلزله و ياايجاد طاق‌ نماها در اتاقهاي اين بنا كه علاوه بر جنبه تزئيني داخلي بنا از لحاظ سازه هم باعث تقسيم نيروهاي فشاري در ديوارها مي‌شوند و يا تيرهاي قطور تخت شيرواني به صورت شيرسرهايي نمايان است علاوه بر جنبه تزئيني از لحاط سازه‌اي درخشي نمودن بارهاي سنگين پوشش نقش موثري دارند. حتي نوع قرارگيري اتاق در كنار هم در اين بنا مي‌تواند در خنثي‌كردن نيروهاي رانشي ديوارها موثر باشند. ايجاد ستون‌هاي زيركنسول در تراس‌هاي چوبي طبقات فوقاني در تحمل بارها و نيروهاي وارده از شش نقش مهم دارد.

مقطع AA

مقطعBB

مقطعDD

مقطعEE

مقطعFF

مقطعHH

مقطعGG

مقطعII