جهاني شدن و توسعه: روندهاي مسلط
ارائه شده به
كنفرانس توسعه دانش و فناوري در ايران: عوامل، موانع و راهكارها
تهران، دانشگاه صنعتي شريف
26-28 آبان ماه 1383
عباس ملكي
سئوال اساسي
فرايند ”جهاني شدن“ چه تأثيري بر توسعة كشورهاي جهان سوم و انتقال علم و تكنولوژي به آنها دارد؟
پرسش هاي اساسي در ارتباط با جهاني شدن
جهاني شدن چه تاثيري بر توسعه و پيشرفت علوم خواهد داشت؟
سياست بين الملل چه تاثيري بر جهاني شدن خواهد داشت؟
جهان سوم چگونه مي تواند به رشد برسد؟
جهاني شدن چه تاثيري بر روند فنآوري در كشورهاي اسلامي دارد؟
آيا دانشمندان جهان سوم و يا مسلمانان مي توانند با يكديگر كار كرده و به توسعه دلخواه برسند؟
بررسي و دسته بندي مخاطرات و فرصت هاي جهاني شدن از نگاه مسلمانان چيست؟
تعامل مابين روندهاي منطقه اي و روندهاي جهاني آيا امكان پذير است؟
آيا جهاني شدن مي تواند به جهان سوم كمك كند؟
نظريه وابستگي متقابل و ارتباط آن با اخذ تكنولوژي چگونه تحليل مي گردد؟
موضوع نفوذ رهبران در جهان سوم براي اجراي هرگونه بر نامه توسعه آيا جدي است؟
روندهاي كلي در جهان معاصر
در جهان امروز چهار روند كلان به چشم مي خورد:
جهاني سازي
منطقه گرايي
دمكراسي گرايي
افول سكولاريسم
شرايط استثنايي امروز چهار دليل دارد
اول: رشد سريع وابستگي متقابل بين المللي
دوم: صحنه بين المللي بلحاظ بيشتر شدن بازيگران در حال بيشتر بهم ريخته شدن است.
سوم: تغييرات در اوضاع اقتصادي، سياسي و اجتماعي با سرعت بيشتري در حال انجام شدن است.
چهارم: موضوع بزرگي و عظمت نتايج عملكرد هر واحد سياسي در صحنه بين المللي است.
مقدمه اي بر جهاني شدن
واژه جهاني (global) بيش ازچهارصدسال قدمت دارد.
رابرتسون = كوچك شدن جهان، تشديد آگاهي درباره جهان به عنوان يك كل، وابستگي متقابل و واقعي جهاني و آگاهي از اين يكپارچگي
گيدنز = جهاني شدن نتيجه مستقيم نوسازي است. تسهيل تعاملات اجتماعي و در نتيجه پيوند امور محلي به امور جهاني
هاروي = تراكم زمان و مكان (كوتاه شدن زمان و كوچك شدن مكان) و تبديل جهان به يك ميدان واحد
بك = زندگي در جامعه ريسكي، مهار ريسكها مستلزم همكاري در سطح جهاني است
آلبرو = دگرگوني گسترده در جهان
امين = جهاني شدن واقعيتي مثبت و پيشرفتي تاريخي است، بايد ويژگيهاي انساني را به آن داد و با مشاركت فعال در آن شرايط جهاني شدن را اصلاح كرد.
اسكلير = عملكردهاي فراملي توسط بازيگران غيردولتي در فراسوي مرزها در سه حوزه اقتصادي، سياسي و فرهنگي-ايدئولوژيك
مارتين خور= جهاني شدن يعني همان واژه قديمي “استعمار”
كاكس = بين المللي شدن توليد، تقسيم كار جديد بين المللي، جنبش مهاجرت از جنوب به شمال، فضاي جديد رقابتي
فرايند جهاني شدن از سه ديدگاه نظري
رئاليسم : جهاني شدن چيزي فراتر از نظام سياسي بين المللي دولتها نيست.
ليبراليسم : جهاني شدن محصول نهايي يك روند بسيار طولاني در سياست جهاني است كه بجز دولتها بازيگران ديگر نيز در آن حضور دارند.
نظام جهاني : جهاني شدن آخرين مرحله در توسعه و تكوين سرمايه داري بين المللي است.
ديدگاه طرفداران منطق چند عليتي درباره عوامل موثر بر جهاني شدن
گيدنز: سرمايه داري، نظام بين الدولي، صنعتي شدن
اسكلير: عملكردهاي فراملي در سه حوزه اقتصادي، سياسي و فرهنگي - ايدئولوژيك
ديدگاه طرفداران منطق تك عليتي درباره عوامل موثر بر جهاني شدن
والرشتاين: عوامل اقتصادي
روزنا: تكنولوژي
گيلپين: سياست قدرت
برخي از روندهاي جهاني شدن
1- افزايش مبادلات كالايي-افزايش اعضاي WTO به بيش از 140 كشور
برخي از روندهاي جهاني شدن
6- رشد فعاليت TNCs
(70% تجارت جهاني و80% گردش مالي در سطح جهان و در عين حال رشد NGOs)
برخي از آثار و پيامدهاي جهاني شدن در كشورهاي در حال توسعه (1)
- تغيير جهت سياست هاي اقتصاد ملي و بين المللي به سوي اقتصاد بازار طي دهه 70 و 80 و كاهش نقش دولت در اقتصاد، توسعه صادرات
- كاهش اساسي در ميزان تعرفه كشورها (هند 82 به30، برزيل 25 به 12، چين 43 به 18)
- تشويق روندمقررات زدايي از بازارهاي مالي دركشورهاي درحال توسعه ازسوي نهادهاي بين المللي وتغييررژيم هاي مقرراتي در اكثر كشورها
- گشايش كامل بازارهاي مالي در كشورهايي مانند آرژانتين، مكزيك، تايلند و ...
برخي از آثار و پيامدهاي جهاني شدن در كشورهاي در حال توسعه (2)
- حركت از اقتصاد سوسياليستي به سوي نطام اقتصاد بازار (بلوك شرق سابق)
- سقوط درآمد بيش از يك ميليارد نفر از مردم جهان
- وجود يك فرايند ديالكتيكي : افزايش فرصت ها براي كاستن از ميزان فقر مطلق به همراه افزايش دامنه نابرابري ها
- شكاف عميق تر بين ثروتمندان و فقرا در جهان
- تقسيم كشورها به دو دسته برندگان و بازندگان در اثر يكپارچگي اقتصادي
- ارتباط بحران در كشورهاي آسياي شرقي با جريان هاي كوتاه مدت سرمايه
منطقه گرايي
سازمان هاي منطقه اي در يك قضاوت كلي داراي كارنامه مثبتي در سطح جهان بوده اند:
اتحاديه اروپا
اكو
جي سي سي
مركوسور
دمكراسي گرايي
حكومت، زائيده موافقت يا رضايت حكومت شوندگان است.
عليرغم تمامي ناكاستي هاي دمكراسي، همچنان اين روش بعنوان بهترين روش از ميان مجموعه اي از بدترين راه حل هاي اداره حكومت از جمله استبداد، هرج و مرج، وابستگي و ... شناخته شده است.
تعداد كشورهايي كه در مسير دمكراسي گام بر مي دارند بيشتر و بيشتر مي شود.
افول سكولاريسم
مشخصات جوامع جديد در دهه هاي گذشته عبار ت بود از
-عصر بي ايماني و اصالت دنيا
- بي اعتنايي به ارزش هاي اخلاقي
-انتقال از پايه خانواده به پايه اصالت فرد
قطع شدن پيوند هاي اقتصاد و اخلاق
-از هم گسيختگي جوامع غربي
تسخيرشدگي
چالش هاي مدرن و پست مدرن: نظير هيچ انگاري، لاادري مشربي، اگزيستانسياليزم ملحدانه، ماركسيسم ماترياليستي و تنزل دادن همه عالم معنا و واقعيت هاي معنوي.
شكاف بين نسلها
افراط گري جنسي
نفوذ رسانه هاي جمعي
افول سكولاريسم (2)
عده اي بر اين باورند كه جهاني شدن هيچگونه تضييق و تهديدي جهت دين زدايي نيست و حتي جهاني شدن دين را نيز در بازار جهاني انديشه قرار مي دهد.
از اين رو فرصت براي دين پديد مي آورد. فرصت از اين لحاظ كه دين مي تواند با تكيه بر تكنولوژي ارتباطات بر تعداد مخاطبان خود بيفزايد.
برخي جهاني سازي را قرين با رشد معنويت، اخلاق، آئين ها و مذاهب گوناگون دانسته اند.
برخي ديگر جهاني سازي را همراه با هجوم به ارزشهاي انساني، اخلاقي و ديني مي دانند.
ولي بصورت كاملا روشني از سالهاي آخر قبل از فروپاشي اتحاد شوروي، گرايش به مذهب در جوامع مختلف مشاهده گرديده است.
افول سكولاريسم (3)
علاوه بر انقلاب اسلامي ايران، نهضت همبستگي در لهستان و پيوند آن با كليساي كاتوليك، الهيات رهايي بخش در آمريكاي لاتين، گرايش مردم مسلمان در آسياي مركزي، قفقاز و جمهوري هاي مسلمان نشين روسيه به اسلام، تحركات مسلمانان چين و هويت جديد اسلامي نهضت فلسطين نشانه هاي آشكاري از گرايش جوامع به مذهب است.
در عين حال كه آمريكا در پي متهم ساختن اسلام بعنوان منشاء تحركات افراطي است، اما برخي از آمار نشان مي دهد كه در جوامع غربي شتاب جوانان براي مسلمان شدن حتي پس از 11 سپتامبر و تبليغات بي امان رسانه ها عليه اين دين، بيشتر شده است. در برخي از جوامع نيز گرايش به مذهب به اشكال موردتوجه قراردادن مجدد اخلاق و ارتباط فرد با غيب تجلي يافته است.
پيشنهادهايي براي همايش هاي آينده
ابعاد جهاني سازي و جهاني شدن: وجوه تمايز و تشابه
الزامات توسعه در عصر جهاني شدن
جهاني شدن و توسعه كشورهاي جهان سوم، گريزناپذيري اين روند
جهاني سازي و توسعه كشورهاي جهان سوم، برنامه قدرت مسلط جهاني براي جهان سوم
انتقال تكنولوژي در جهان اسلام و جهاني شدن
كتابشناسي
رابرتسون، رونالد، جهاني شدن، تئوري هاي اجتماعي و فرهنگ جهاني، ترجمه كمال پولادي، تهران: نشر ثالث، 1380
-رجايي، فرهنگ، پديده جهاني شدن، وضعيت بشري و تمدن اطلاعاتي، ترجمه عبدالحسين آذرنگ، تهران: نشر آگاه، 1380.
واترز، مالكوم، جهاني شدن، ترجمه اسماعيل مرداني گيوي، سيواش مريدي، تهران: سازمان مديريت صنعتي، 1379
تهرانيان، مجيد و ديگران، جهاني شدن: چالش ها و ناامني ها، ترجمه اصغر افتخاري، تهران: پژوهشكده مطالعات راهبردي، 1380
قوام، عبدالعلي، جهاني شدن و جهان سوم، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1382
كلارك، يان، جهاني شدن و نظريه روابط بين الملل، نرجمه فرامرز تقي لو، تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1382
كتابشناسي
Mozaffari, Mehdi (ed.), Globalization and Civilization, London: Routledge, 2002.
-Hirst, Paul & Graham Thompson; Globalization in Question; Cambridge: Polity Press, 1996.
-Ma Newman, Roxana, P. O, Meara, H. D. Mehlinger, & M. Krain; Globalization and the Challenges of a New Century; Indianapolis: Indiana University Press, 2000.
Bhagwati Jagdish, “Anti-globalization: why?”; Journal of Policy Modeling; 26(4), June 2004, Pages 439-463