مـشـخـصـات فـایـل
مـوضـوع تـحـقـیـق : عدالت مهدوی در نهج‌البلاغه
فـرمـت فـایـل : Word ( قابل ویرایش )
تـعداد صـفـحـات : 18
قابل ارائه و مناسب بعنوان تحقیق کلاسی
بـخـشـی از مـتـن ایـن تـحـقـیـق :
با بررسي اجمالي رواياتي كه شيعه و اهل سنت در زمينة بشارت به ظهور مهدي(ع) نقل كرده‌اند، روشن مي‌شود كه در اين روايات آنچه بيش از هر چيز ديگر مورد توجه قرار گرفته برپا داشتن قسط و عدل و نابود كردن ظلم و جور از سوي آن حضرت است. براساس بررسي مؤلف كتاب منتخب‌الاثر در منابع و مصادر شيعه و اهل سنت نزديك به 130 حديث، دلالت بر اين دارد كه امام مهدي(ع) زمين را پس از آنكه از ظلم و ستم پر شده است، از عدل و داد آكنده مي‌سازد. 1 كه از آن جمله مي‌توان به اين روايات اشاره كرد:
پيامبر گرامي اسلام(ص) مي‌فرمايند:
شما را به مهدي بشارت مي‌دهم. او در زماني كه مردم گرفتار اختلاف، درگيري و آشوب‌ها هستند، در امت من برانگيخته مي‌شود و جهان را از عدالت و برابري پر مي‌سازد، همچنانكه از ظلم و ستم پر شده بود. 2
از امام محمدباقر(ع) نيز نقل شده است كه:
پدرم از پدرش و او از پدرانش براي من نقل كردند كه رسول خدا، كه درود و سلام خدا بر او باد، فرمودند: امامان پس از من دوازده نفرند به تعداد نقباي بني‌اسرائيل، نه نفر از آنها از نسل حسين، كه بر او درود باد، هستند و نهمين آنها قائم ايشان است. او در آخرالزمان به پا مي‌خيزد و زمين را از عدل پر مي‌سازد؛ بعد از آنكه از ستم و بي‌عدالتي پر شده بود. 3
توجه خاص روايات به موضوع عدالت گستري امام مهدي(ع) و فراواني رواياتي كه در اين زمينه وارد شده‌اند همه بر نقش محوري اين موضوع در قيام و انقلاب جهاني آن حضرت و جايگاه خاص آن در حكومت مهدوي دلالت دارند. از اين رو لازم است در پژوهش‌ها و بررسي‌هايي كه در زمينة انقلاب و حكومت امام مهدي(ع) صورت مي‌گيرد به اين موضوع بيش از پيش توجه شود و ابعاد مختلف عدالت‌گستري و ظلم‌ستيزي آن حضرت تبيين گردد.
عدالت مهدوي را از دو زاويه مي‌توان مورد بررسي قرار داد؛ يكي از نظر اركان و پايه‌هاي اين عدالت و ديگري از نظر گستره و عمق اين عدالت. اگر چه بحث جامع و كامل از هر يك از زواياي ياد شده مجال وسيعي مي‌طلبد، اما در اين مقال تلاش خواهيم كرد كه در حد توان خود، به اجمال، هر يك از اين دو جنبه را مورد بررسي قرار دهيم.
1 ـ اركان و پايه‌هاي عدالت مهدوي
برپايي عدالت در هر جامعه‌اي نيازمند اركان و پايه‌هاي متعددي است و نبود هر يك از اين اركان موجب ناپايداري عدالت در آن جامعه مي‌شود. مهمترين اركان عدالت عبارتند از:
1. حاكم عادل؛ 2. كارگزاران عادل؛ 3. قوانين عادلانه؛ 4. نظام عادلانه.
1-1 . حاكم عادل
بدون شك آنگاه مي‌توان از جامعه و حكومتي انتظار حركت به سوي عدالت داشت كه امام و حاكم آن جامعه خود در مسير عدالت باشد و در زندگي فردي و اجتماعي عدالت را پيشة خود سازد. از اين روست كه مي‌بينيم در نظام حكومتي كه شيعه ترسيم مي‌كند وجود امام عادل از مهمترين شرايط است و بدون وجود اين امام، حكومت از مشروعيت برخوردار نيست. از نظر شيعه برقراري نظام حكومتي كه همة روابط حاكم بر آن مبتني بر عدالت كامل باشد جز به دست آخرين امام معصوم و خاتم حجت‌هاي الهي، حضرت مهدي(ع) امكان‌پذير نيست و از همين روست كه در روايات از دولت آن حضرت به عنوان آخرين دولت ياد شده؛ يعني دولتي كه پس از پشت سر گذاشتن همه تجربه‌هاي بشري و نوميدي از همه الگوهاي حكومتي خود ساخته مستقر مي‌شود.
امام باقر(ع) در اين زمينه مي‌فرمايند:
دولت ما آخرين دولت‌هاست. هيچ خاندان صاحب دولتي نمي‌ماند مگر اينكه پيش از (دولت ) ما به حاكميت مي‌رسند تا زماني كه سيرة (حكومتي ) ما را مي‌بينند نگويند: «اگر ما هم به حاكميت مي‌رسيديم به همينگونه رفتار مي‌كرديم» و اين سخن خداوند، صاحب عزت و جلال است كه: «سرانجام نيك از آن پرهيزگاران است». 4و5
البته اين سخن به اين معنا نيست كه هرگونه تلاش براي برقراري عدالت در دوران غيبت بي‌فايده است و يا اساساً نبايد در اين دوران حركتي را براي استقرار نظام عادلانه؛ حتي در سطحي محدود انجام داد، بلكه معناي اين سخن اين است كه تا پيش از ظهور امام مهدي(ع) هيچ حكومتي نمي‌تواند ادعا كند كه توان برقراري نظام عادلانه كامل را دارد.
چنانكه امام راحل قدس سره فرمود:
البته اين پر كردن دنيا را از عدالت، اين را ما نمي‌توانيم بكنيم، اگر مي‌توانستيم مي‌كرديم. اما، چون نمي‌توانيم بكنيم ايشان بايد بيايند... اما ما بايد فراهم كنيم كار را، فراهم كردن اسباب اين است كه كار را نزديك بكنيم، كار را همچو بكنيم كه مهيا بشود عالم براي آمدن حضرت(ع). 6
بنابر آنچه گفته شد نخستين شرط برقراري يك نظام عادلانه كامل وجود امام معصوم عادل است.
پيشوا و رهبر مسلمانان بايد در بالاترين مرتبة تقوا و پرهيزكاري و از هرگونه شائبه ظلم و ستم به دور باشد.
چنانكه امام علي(ع) مي‌فرمايد:
... خداوند بر پيشوايان دادگر واجب فرموده كه خود را در معيشت با مردم تنگدست برابر دارند تا بينوا را رنج بينوايي به ستوه نياورد. 7
امام مهدي(ع) به عنوان رهبر معصومي كه تحقق بخش عدالت در سراسر جهان خواهد بود، خود در بالاترين درجة عدالت قرار دارد و روش و منش او كاملاً بر عدالت منطبق است. توجه به مفاد بيعتي كه امام در آغاز قيام خود از يارانش مي‌گيرد ما را به عمق سيره و روش مبتني بر عدالت آن حضرت رهنمون مي‌سازد:
... با او بيعت مي‌كنند كه هرگز: دزدي نكنند؛ زنا نكنند؛ مسلماني را دشنام ندهند؛ خون كسي را به ناحق نريزند؛ به آبروي كسي لطمه نزنند؛ به خانة كسي هجوم نبرند؛ كسي را به ناحق نزنند؛ طلا، نقره، گندم و جو ذخيره نكنند؛ مال يتيم را نخورند؛ در مورد چيزي كه يقين ندارند، گواهي ندهند؛ مسجدي را خراب نكنند؛ مشروب نخورند؛ حرير و خز نپوشند؛ در برابر سيم و زر سر فرود نياورند؛ راه را بر كسي نبندند؛ راه را ناامن نكنند؛ گرد همجنس‌گرايي نگردند؛ خوراكي را از گندم و جو انبار نكنند؛ به كم قناعت كنند، طرفدار پاكي باشند؛ از پليدي گريزان باشند؛ به نيكي فرمان دهند؛ از زشتي‌ها باز دارند؛ جامه‌هاي خشن بپوشند؛ خاك را متكاي خود سازند؛ در راه خدا حق جهاد را ادا كنند و... او نيز در حق خود تعهد مي‌كند كه: از راه آنها برود؛ جامه‌اي مثل آنها بپوشد؛ مركبي همانند مركب آنها سوار شود؛ آنچنانكه آنها مي‌خواهند باشد؛ به كم راضي و قانع شود؛ زمين را به ياري خدا پر از عدالت كند آنچنانكه پر از ستم شده است؛ خدا را آنچنانكه شايسته است بپرستد؛ براي خود دربان و نگهبان اختيار نكند و... 8
چنانكه ملاحظه مي‌شود امام مهدي(ع) در اين پيمان‌نامه نه تنها از يارانش مي‌خواهد كه از هرگونه آلودگي و پليدي به دور باشند، بلكه خود نيز متعهد مي‌شود از همة آنچه يارانش را از آنها منع كرده دوري گزيند و در زندگي خود همان راه و روشي را پيش گيرد كه يارانش را بدان دعوت كرده است.
علاوه بر پيمان‌نامه ياد شده امام مهدي(ع) در نخستين سخنراني خود پس از ظهور نكاتي را يادآور مي‌شوند كه آنها نيز به خوبي راه و روش مبتني بر عدالت و پرهيزكاري آن حضرت را روشن مي‌سازد. متن اين سخنراني به نقل از امام باقر(ع) چنين است:
مهدي هنگام نماز عشاء در مكه ظهور مي‌كند در حالي كه پرچم رسول خدا، كه درود خدا بر او و خاندانش باد، و پيراهن و شمشير او را با خود دارد و داراي نشانه‌ها و نور و بيان است. وقتي نماز عشاء را به جا آورد با صداي رسا و بلند خود مي‌فرمايند: اي مردم! خدا را به ياد شما مي‌آورم. شما اينك در پيشگاه خدا ايستاده‌ايد. او حجت خود را برگزيد و پيامبران را برانگيخت و كتاب (آسماني ) فرو فرستاد و شما را امر كرد كه چيزي را شريك او قرار ندهيد و از او و فرستاده‌اش اطاعت و فرمانبرداري كنيد و زنده نگه داريد آنچه را كه قرآن زنده كرده است و بميرانيد آنچه را كه او ميرانده است. هواداران راستي و هدايت و پشتيبان تقوي و پرهيزگاري باشيد؛ زيرا نابودي و زوال دنيا نزديك شده و اعلام وداع نموده است. و من شما را به خدا و رسولش و عمل به كتاب خدا و ترك باطل و احياي سنت او دعوت مي‌كنم. سپس او، بدون قرار قبلي، به همراه سيصد و سيزده مرد، به شمار ياران بدر، كه همچون ابر پاييزي پراكنده‌اند و زاهدان شب و شيران روزند، ظهور مي‌كند و خداوند سرزمين حجاز را براي مهدي مي‌گشايد و او هر كس از بني‌هاشم را كه در زندان به سر مي‌برد، آزاد مي‌سازد. آنگاه درفش‌هاي سياه در كوفه فرود مي‌آيد و گروهي را به جهت بيعت به سوي مهدي روانه مي‌سازند و آن حضرت لشكريان خود را به سراسر جهان گسيل داشته و ستم و ستم‌پيشگان را از ميان برمي‌دارد و همه سرزمين‌ها به دست او به راستي و درستكاري درمي‌آيند. 9
در مورد سيره و روش زندگاني امام مهدي(ع) روايات فراواني نقل شده كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم:
امام صادق(ع) خطاب به ياران خود
كه نسبت به ظهور قائم(ع) بي‌تابي مي‌كردند، مي‌فرمايد:
چرا در مورد ظهور قائم اين همه شتاب مي‌كنيد؟! به خدا سوگند كه او لباس خشن مي‌پوشد، طعام خشن (بي‌خورشت) مي‌خورد و... از سيرة جدش رسول خدا، كه درود و سلام خدا بر او باد، پيروي مي‌كند و زندگاني او مانند زندگي امير مؤمنان، كه بر او درود باد، است. 10
توجه به روايت زير ما را در درك سيرة شخصي امام مهدي(ع) به عنوان حاكم اسلامي ياري مي‌كند. مفضّل‌بن عمر، يكي از ياران امام صادق(ع) چنين نقل مي‌كند:
در خدمت ابوعبدالله (امام صادق ) كه بر او درود باد، مشغول طواف بودم. در همين هنگام امام نگاهي به من كرد و فرمود: چرا اينگونه اندوهگيني و چرا رنگت تغيير كرده است؟ گفتم: فدايت شوم! بني‌عباس و حكومتشان را مي‌بينم و اين مال و سلطنت و قدرتي كه در دست آنهاست. اگر هم در دست شما بود، ما هم با شما در آن سهيم بوديم. امام(ع) فرمود: اي مفضل! بدان، اگر قدرت در دست ما بود شب‌ها به تدبير امور و روزها به تلاش و كوشش مي‌پرداختيم، جامه‌اي خشن بر تن داشتيم و غذاي بي‌خورشت مي‌خوريم، درست مانند شيوة امير مؤمنان، كه بر او درود باد؛ زيرا اگر جز اين عمل شود پاداش آن دوزخ خواهد بود. 11
1-2 . كارگزاران عادل
يكي از موانع اساسي كه در برقراري عدالت در جامعه همواره فرا روي مصلحان اجتماعي قرار داشته، نبود مجريان و كارگزاران عادل است. وجود اين مانع بسياري از حركت‌هاي عدالت‌خواهانه را با شكست مواجه و بسياري از حكومت‌هايي را در پي گسترش عدالت در جامعه بوده‌اند ناكام ساخته است.
يكي از تفاوت‌هاي اساسي حكومت امام مهدي(ع) با ديگر حكومت‌هايي كه در طول تاريخ داعيه برقراري عدالت داشته‌اند اين است كه پيش از اقدام براي تشكيل حكومت به تعداد مورد نياز افراد زبده و برگزيده‌اي كه در نهايت تقوا و پرهيزكاري هستند تربيت نموده و با برقراري حكومت جهاني خود، آنها را به سراسر جهان گسيل مي‌دارد.
در مورد ويژگي ياران قائم(ع) در رواياتي از امام صادق(ع) چنين مي‌خوانيم:
... نشان سجده بر پيشاني آنها نقش بسته است. آنها شيران روز و زاهدان شب‌اند. دل‌هايشان مانند پاره‌هاي آهن (محكم و استوار ) است و هر كدام از آنها توان چهل مرد را دارا هستند. 12
امام علي(ع) نيز دربارة ويژگي ياران آن حضرت مي‌فرمايد:
خداوند تعالي مردمي را براي (ياري ) او گرد مي‌آورد، همچنانكه پاره‌هاي ابر گرد آمده و به هم مي‌پيوندند. خداوند دل‌هاي آنان را به هم نزديك مي‌كند. آنها از هيچ كس ترسان نمي‌شوند و از اينكه كسي بدانها وجود قوانين عادلانه يكي از شرايط اساسي تحقق عدالت اجتماعي است و بدون وجود آن، حكمرانان عادل به تنهايي نخواهند توانست چنانكه بايد و شايد عدالت را در جامعه حكمفرما سازند. بپيوندد شادمان نمي‌گردند. تعداد آنها همان تعداد اصحاب بدر است. هيچ كس از پيشينيان از آنها سبقت نمي‌گيرد و هيچكس از آيندگان به آنها نمي‌رسد. 13
آري، امام مهدي(ع) چنين مردمي را براي اداره حكومت خود برمي‌گزيند و هر يك از آنها را بر منطقه‌اي حاكم مي‌سازد. چنانكه امام صادق(ع) مي‌فرمايد:
حضرت مهدي يارانش را در همه شهرها پراكنده مي‌سازد و به آنها دستور مي‌دهد كه عدل و احسان را شيوة خود سازند و آنها را فرمانروايان كشورهاي جهان گرداند و به آنها فرمان مي‌دهد كه شهرها را آباد سازند. 14
1-3 . قوانين عادلانه
وجود قوانين عادلانه يكي از شرايط اساسي تحقق عدالت اجتماعي است و بدون وجود آن، حكمرانان عادل به تنهايي نخواهند توانست چنانكه بايد و شايد عدالت را در جامعه حكمفرما سازند. بدون ترديد كتاب الهي و سنت رسول خدا(ص) بيان كننده عادلانه‌ترين قوانين هستند و در صورت حاكم شدن بي‌كم و كاست آنها جامعه طعم عدالت را خواهد چشيد. چنانكه امام علي(ع) در برخي از بيانات خود قرآن را آينه تمام عدالت معرفي كرده است. از جمله مي‌فرمايد:
قرآن، معدن ايمان و چشمه‌سار آن؛ چشمه‌هاي علم و درياهاي آن، باغ‌هاي عدل و آبگيرهاي آن است. 15
و در جاي ديگر در وصف قرآن مي‌فرمايد:
آن فضل است و هزل نيست، آن گويا به طريقة عدل‌و امر كننده به فضل است. 16
از اين رو يكي اقدامات مهمي كه امام مهدي(ع) براي تحقق عدالت اجتماعي انجام مي‌دهند احياي احكام كتاب و سنت رسول خداست، كه در طول زمان به فراموشي سپرده شده و جز پوسته‌اي از آنها باقي نمانده است.
پيامبر گرامي اسلام(ص) در اين زمينه مي‌فرمايد:
دوازدهمين فرزندم از ديده‌ها غايب شده و پنهان مي‌گردد، تا اينكه زماني براي امت من فرا رسد كه از اسلام جز نام و از قرآن جز نقشي باقي نمي‌ماند، در اين هنگام خداوند بزرگ مرتبه به او اجازه قيام مي‌دهد و اسلام را با او آشكار و تجديد مي‌كند. 17
امير مؤمنان علي(ع) در بيان بسيار زيبايي اقدام امام مهدي(ع) در زمينه حاكم كردن احكام قرآن بر هواجس و اميال نفساني انسان‌ها را، به عنوان مقدمه برپايي عدالت، چنين توصيف مي‌كنند: