چکيده :                                                                                                                   فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منجر به شکل گیری پنج جمهوری تازه تاسیس در منطقه آسیای مرکزی شد؛ منطقه ای که به دلیل شرایط ویژه ژئوپلیتیک خود شاهد حضور کشورهای متعدد در خود بوده است. از یک سو شرایط خاص جغرافیایی منطقه و از سویی دیگر اهمیّت ژئواکونومی، آسیای مرکزی نه تنها باعث توجه روسیه برآمده از قدرت مضمحل شده شرق به این منطقه شده است، بلکه کشورهای منطقه همچون چین و ترکیه و کشور فرامنطقه ای همچون ایالات متحده آمریکا، را متوجّه این منطقه ساخته است. هر یک از این کشورها در پی درستیابی به اهداف خود در این منطقه هستند و این بر استقلال سیاسی و اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی اثربخش بوده است.                                                                                                                        قابل توجّه است که کشورهای منطقه آسیای مرکزی از لحاظ جغرافیایی دارای آنتروپی بالایی هستند و کشورهای این منطقه را به کشورهای همسایه خود به عنوان مکمل جغرافیایی وابسته می کند. این امر، توجّه کشورهای منطقه را به کشورهای همسایه شان بویژه به جمهوری اسلامی ایران معطوف کرده است. حضور و نقش آفرینی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در آسیای مرکزی، شرایط خاصی را بر این منطقه فراهم آورده است که مطالعه علل ژئوپلیتیکی آن می تواند اهمیّت به سزایی در مطالعات این منطقه، به عنوان منطقه استراتژیک در جوار کشورمان، داشته باشد.                                                                                       روش این پایان نامه، توصیفی - تحلیلی، با استفاده از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، به بررسی ژئوپلیتیک منطقه آسیای مرکزی پرداخته است. بر این اساس، سئوالات این پایان نامه عبارت است از: 1. عوامل ژئوپلیتیک موثر آسیای مرکزی بر حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه چه می تواند باشد؟ 2. حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی چه اثراتی بر امنیت جمهوری اسلامی ایران دارد؟ برای هر یک از این سئوالات، یک فرضیه مطرح شده است که آن دو از این قرار هستند: فرضیه اول: ویژگی های اقتصادی و موقعیت منطقه ای، از جمله عوامل موثر در علائق و حضور ایالات متحده و روسیه در آسیای مرکزی است. فرضیه دوم: حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی باعث نتایجی مانند کاهش ترانزیت، عمق استراتژیک و چالش های مرزی علیه ایران می شود.                                                                                و                                         واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، آسیای مرکزی، منابع انرژی، ایالات متحده آمریکا، روسیه، جمهوری اسلامی ایران.

فهرست مطالب

عنوان

صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1

1 - 1      مقدمه

1

2 - 1     ضرورت تحقیق

3

3 - 1     اهداف تحقیق

4

4 - 1     سؤالات تحقیق                                                                                                                                                                      

4

5 - 1     فرضيات تحقیق

4

6 - 1    کاربردهای تحقیق                                                                     

5

7 - 1    روش پژوهش و گردآوری اطلاعات                                                       

5

8 - 1     محدوده و زمان مورد مطالعه          

5

9 - 1     سازماندهی تحقیق

5

10 - 1   مشکلات و موانع تحقیق                                                                                                                                                        

6

11 - 1   پيشينه تحقیق

6

12 - 1   تعریف اصطلاحات

7

1- 12 - 1      متغیر مستقل: ژئوپلیتیک آسیای مرکزی                        

7

2- 12 - 1      متغیر وابسته: جمهوری اسلامی ایران                                            

8

3 - 12 - 1     متغیر مداخله گر: علائق قدرتهای مداخله گر

10

4 - 12 - 1     متغیر تعدیل کننده: چالش (ژئوپلیتیکی)                                                                                         

10

13- 1     همگرایی و واگرایی

11

14- 1     مفهوم منطقه  

15

15- 1 مرز

16

فصل دوم: ادبیات تحقیق (مبانی نظری)                                                                            

1  -2         ژئوپلیتیک

18

 2 - 2        نظریات پایه ارائه شده در تاریخ مطالعات ژئوپولیتیک

21

1 -2 - 2     نظریه ارگانیکی حکومت: فردریک راتزل  (1844-1904) 

22

2 -2 - 2     نظریه سرزمین قلبی: سر هالفورد مکیندر (1861-1947)

23

3 - 2 - 2    نظریه ریملند: نیکولاس اسپایکمن (1914-1840)                                                                                                                                      

25

4 - 2 -2    نظریه قدرت دریای: آلفرد تایر ماهان                                                                                                                                                                                                 

26

5 - 2 - 2   نظریه ساختار ژئوپلیتیک جهان از سائل بی کوهن                                

27 

3 - 2        عوامل مؤثر در ژئوپليتيك                                                                       

28

1 - 3 - 2     عوامل ثابت                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

29

1. موقعیت 

29

الف. موقعیت دریایی

29

ب. موقعيت ساحلى 

30

ج. موقعیت بری (مرکزی)

30

د. موقعیت استراتژیک                                                                                                                                                   

30

2. فضا                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

30

3. وسعت خاک                                                                                                    

31

4. توپوگرافی                                                                                                       

31

5. شکل کشور

31

الف. كشورهاى فشرده                                                                                                                                                                            

31

ب. كشورهاى طويل

31

ج. كشورهاى دنباله دار

31

د. كشورهاى تکه تکه

31

ه. كشورهاى منگنه اى

32

2 - 3 - 2     عوامل متغيّر                                                           

32

1  -2 - 3 - 2     جمعيّت           

32

2 - 2 - 3 - 2      منابع طبيعى

33

1 - 2 - 2 - 3  -2       منابع غذايی                                                                             

33

2- 2 - 2 - 3 - 2       منابع معدنى

33

3- 2 - 2 - 3 - 2       نهادهای سیاسی و اجتماعی 

34

4 - 2       اقتصاد ـ زمین (ژئواکونومی) 

34

5 - 2       بیضی استراتژیک انرژی و اهمیت راهبردی دریای خزر و خلیج فارس

35

6 - 2        قوم ترکمن در آسیای مرکزی و ایران  

38

7 - 2       جایگاه آنتروپی در ارتباط با کشورهای منطقه آسیای مرکزی                         

40

نتیجه گیری                                                                                                      

42

فصل سوم: منطقه شناسی آسیای مرکزی                                          

43

1 - 3          تاریخچه منطقه آسیای مرکزی

43

1 - 1  -3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره باستان تا ورود اسلام                                                     

43

2 - 1 - 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره تمدن اسلامی        

44

3 - 1  - 3     تاریخچه منطقه آسیای مرکزی در دوره روسها و شوروی سابق                

46

4 - 1 - 3   تاریخچه منطقه آسیای مرکزی پس از پایان جنگ سرد و اضمحلال اتحاد جماهیر شوروی                                                            ض          

49

2 - 3         آسیای مرکزی و موقعیت جغرافیایی آن                                      

50

3 - 3         جنبه های اهمیّت منطقه آسیای مرکزی در مطالعات آسیای مرکزی         

53

1 - 3 - 3     اهمیت منطقه آسیای مرکزی از نظر ژئوانرژی و ژئواکونومی                                 

53

2 - 3 - 3    اهمیت آسیای مرکزی از نظر منطقه همجوار با مناطق                           اسلاو، اسلام و زرد پوستان شرق آسیا 

55

4 - 3        کشورشناسی منطقه آسیای مرکزی                                                  

55

1 - 4 - 3          قزاقستان

56

1 - 1- 4 - 3      ویژگی های جغرافیایی و موقعیت جغرافیایی قزاقستان                  

56

2 - 1 - 4 - 3     ویژگی های انسانی قزاقستان                                                                             

57

3 - 1- 4 - 3      ویژگی های اقتصادی قزاقستان                                            

58

2 - 4 - 3          جمهوری تاجیکستان                                                             

59

1 - 2 - 4 - 3     موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی تاجیکستان                  

59

2 - 2 - 4 - 3    ویژگی های انسانی جمهوری تاجیکستان                                      

60

3 - 2 - 4 - 3     ویژگی های اقتصادی جمهوری تاجیکستان               

61

3 - 5 - 3           ازبکستان                                                                                                                                                  

64

1 - 3 - 5 - 3      موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ازبکستان     

64

2 - 3 - 5 - 3       ویژگی های انسانی ازبکستان

65

3 - 3 - 5 - 3       ویژگی های اقتصادی ازبکستان                                                

65

4 - 5 - 3            جمهوری قرقیزستان                                                          

66

1 - 4 - 5 – 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای انسانی جمهوری قرقیزستان          

  66

2 - 4 - 5 - 3        ویژگی های انسانی جمهوری قرقیزستان  

67

3 - 4 - 5 - 3        ویژگی های اقتصادی جمهوری قرقیزستان                               

68

5 - 5 - 3            ترکمنستان                                                                                                                            

68

1 - 5 - 5 - 3       موقعیت جغرافیایی و ویژگی های جغرافیایی ترکمنستان   

68

2 - 5 - 5 - 3       ویژگی های انسانی ترکمنستان                                          

69

3 - 5 - 5 - 3       ویژگی های اقتصادی ترکمنستان                                          

70

نتیجه گیری    

72

فصل چهارم: زمینه های حضور کشورهای روسیه و آمریکا در آسیای مرکزی                  و چالش های احتمالی آن بر جمهوری اسلامی ایران

73

1 - 4    بازی بزرگ و  بازی بزرگ جدید و حضور کشورهای منطقه ای                         و فرامنطقه ای در منطقه آسیای مرکزی در قرن نوزدهم تا کنون

74

2 - 4    زمینه ها و اهداف حضور روسیه و ایالات متحده آمریکا در منطقه آسیای مرکزی                              

80

2 - 2 - 4     زمینه ها و اهداف حضور روسیه در منطقه آسیای مرکزی                          

82

1- 2 - 2 - 4    اهمیّت آسیای مرکزی بواسطه الزامات امنیّتی ناشی از موقعیّت جغرافیایی

82

2 - 2 - 2 - 4   اهداف امنیّت ملّی روسیه در آسیای مرکزی در ارتباط با مسائل قومی                                                       

84

3 - 2 - 2 - 4  اهداف روسیه در آسیای مرکزی بعنوان پتانسیل های بازار                   مصرف کالاهای روسی  

85

4 - 2 - 2 - 4  اهمیّت آسیای مرکزی برای روسها از لحاظ  ذخایر انرژی                      و معادن زیر  زمینی

85

5 - 2 - 2 - 4   اهمیت راهبردی آسیای مرکزی برای روسیه تحت                                عنوان حیات خلوت یا خارج نزدیک                                      

86

6 - 2 - 2 - 4     اهمیّت اقتصادی روسیه در آسیای مرکزی و مسئله ترانزیت انرژی                                                 

88

4 - 2 - 4     زمینه ها و اهداف حضور ایالات متحده آمریکا    در منطقه آسیای مرکزی                                                      

89

1 - 4 - 2 - 4   استراتژی نظم نوین جهانی و جایگاه آسیای مرکزی در این رویکرد                     

91

2 - 2 - 2 - 4       منافع ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری از افزایش نفوذ               این کشور در قبال گسترش مناسبات کشورهای آسیای مرکزی و چین   

94

3 - 2 - 2 - 4      حادثه 11 سپتامبر 2001 میلادی و اهمیّت جغرافیای آسیای           مرکزی در قبال با جنگ افغانستان                           

94

4 - 4 - 2 - 4    جلوگیری از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در                         منطقه آسیای مرکزی

98

5 - 4 - 2 - 4     جلوگیری از سلطه مجدد روسیه برآمده از اضمحلال شوروی در                                              منطقه آسیای مرکزی

100

6 - 3 - 2 - 4      ارائه الگوی حکومتی مورد نظر خود در کشورهای  منطقه                                         

101

7 - 3 - 2 - 4      اهداف ایالات متحده در آسیای مرکزی در ارتباط با منابع انرژی                                                     

102

8 - 3 - 2 - 4      اهداف اقتصادی ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی                                                     

104

3 - 4      ارزیابی گرایش کشورهای آسیای مرکزی در قبال ایالات متحده آمریکا و روسیه

105

4 - 4      علائق ژئوپلیتیکی ایران در حوزه کشورهای آسیای مرکزی      

108

1  -4- 4      جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای                              آسیای مرکزی به عنوان مرکزی عنوان مسیر ترانزیتی                                                                                         

109

2 - 4 - 4     جایگاه ویژه جمهوری اسلامی ایران به عنوان مسیر انتقال                       خط لوله انرژی آسیای مرکزی و دسترسی به دریاهای آزاد              

112

3-  4 - 4      وجود علائق و پیوندهای فرهنگی و اشتراکات تاریخی                        

114

4 - 6 - 3      علائق در ایجاد همگرایی با کشورهای آسیای مرکزی

117

5 - 4         تضاد علائق ومنافع سه کشور جمهوری اسلامی ایران،                          روسیه و ایالات متحده آمریکا                                                                                                                                          

121

6 - 4       حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                            و اثرات ژئوپلیتیکی آن بر ایران

123 

1 - 5 - 4     مناسبات جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی                   

124

1 - 1- 5 - 4     مناسبات و روابط در حوزه اقتصادی                                                                                                    

124

2 - 1- 5 - 4     مناسبات و روابط در حوزه فرهنگی                                                                                                                      

127

3 - 1 - 5 - 4    مناسبات و روابط در حوزه سیاسی                                         

128

2 - 4 - 4    حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی                           و اثرات ژئوپلیتیک آن بر ایران

131

1 - 2 - 4 - 4   حضور ایالات متحده و روسیه و احتمال چالش های مرزی علیه ایران                                  

131

2 - 2 - 4 - 4   حضور ایالات متحده آمریکا و روسیه در منطقه آسیای                       مرکزی و مسئله ترانزیت و عمق استراتژیکی جمهوری اسلامی ایران در این منطقه   

136

نتیجه گیری                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

138

فصل پنجم: ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری و پیشنهادات                                                                                                      

141

پیشنهادات

150

منابع                                                                                                      

151

چکیده انگلیسی

157

فهرست جداول:

جدول 1 - 1: تنوع قومی در ایران                                                                                   

9

جدول 1 - 2: مهمترین نظریات ارائه شده در رابطه با مناطق مهم و راهبردی                              

21

جدول 2 - 2

24

جدول 3 - 2: میزان ذخایر نفت و گاز خلیج فارس و خزر 2005                                             

37

جدول شماره 1 - 3: کشورهای آسیای مرکزی                                                                   

52

جدول شماره 2 -3: میزان تولید نفت خام کشورهای حوزه دریای خزر (هزار بشکه در روز)

54

جدول شماره 3 - 3: میزان ذخایر نفت و گاز در کشورهای آسیای                             مرکزی و حوزه دریای خزر      

55

جدول3 - 3: میزان نرخ رشد جمعیت کشور جمهوری تاجیکستان                                                                                                                                                       

61

جدول4 - 3: شاخص هاي اقتصاد كلان تاجيكستان                                                              

63

جدول شماره 1 - 4: مسیر خطوط انرژی منطقه دریای خزر

111

جدول شماره 2 - 4: ترانزیت صادرات و واردات ترکمنستان                                      و کشورهای آسیای مرکزی از مسیر ایران در سال 2003 م. (هزار تن)

112

جدول شماره 3 - 4: خطوط انرژی نیرو موجود بین ایران و ترکمنستان سال 1383                    

114

جدول 4 - 4: منافع و علائق متضاد سه کشور جمهوری اسلامی                        ایران، روسیه و ایالات متحده آمریکا در آسیای مرکزی                                                                      

121

فهرست نمودارها:

نمودار 1 - 1: مناطق ژئوپلیتیک و استراتژیک همجوار با کشور جمهوری اسلامی ایران

10

نمودار 1 - 2 : عوامل موثر در ژئوپلیتیک .........................................                               

29

نمودار 2 - 2: نمودار روابط آنتروپی و عوامل جغرافیایی ..............

41

نمودار 1 - 4: بازی بزرگ در آسیای مرکزی 

76

نمودار 2 - 4: بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در جوزه ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی                              

80

نمودار 3 - 4: بازی بزرگد جدید و منافع کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی

122

نمودار 4 - 4: میزان صادرات و واردات متقابل جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی   

127

فهرست نقشه ها:

نقشه هارتلند ژئوپلیتیک انرژی                                                                                 

37

نقشه 1 - 3: کشورهای آسیای مرکزی

53

نقشه 1 - 4: جایگاه متقابل جمهوری اسلامی ایران و به کشورهای آسیای مرکزی                                                      عنوان مسیر ترانزیتی

109

نقشه 2 - 4: نقشه مرز ایران و ترکمنستان                                                                     

132