چکیده

یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای جهان با آن دست به گریبان هستند، حوادث طبیعی است. با توجه به ماهیت غیرمترقبه بودن غالب حوادث طبیعی و لزوم اتخاذ سریع وصحیح تصمیم ها و اجرای عملیات، مبانی نظری و بنیادی، دانشی راتحت عنوان مدیریت بحران به وجود آورده است. یکی از اقداماتی که جهت مدیریت بحران صورت می گیرد اندیشیدن تدابیری جهت امداد رسانی پس از وقوع آن است. در سال های اخیر احداث پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در دستور کار سازمان پیشگیری و مدیریت بحران قرار گرفته است. یکی از موارد مهم قبل از ایجاد این پایگاه ها، مطالعه، بررسی و انتخاب مکان جغرافیایی مناسب برای استقرار این نوع کاربری است. مکانی که در شرایط بحرانی محلی ایمن برای پایگاه باشد و در شرایط عادی نیز کارایی های مختلف داشته باشد. این پژوهش با هدف انتخاب مناسب ترين مكان جهت استقرار پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران در سطح شهر سمیرم صورت گرفته است. این شهر به دلیل قرار گرفتن در بین رشته کوههای زاگرس، دارای آسیب پذیری در برابر مخاطرات طبیعی از جمله زلزله می باشد. پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. در این پژوهش ما به دنبال یافتن بهترین مکان برای پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم می باشیم، که ابتدا عوامل و معیارهای موثر در مکان یابی مراکز امداد رسانی در هنگام وقوع بحران شناسایی شد. سپس برای تعیین اهمیت و ارزش هر یک از معیارها و عناصر موثر در تصمیم از مدل AHP استفاده شده که پرسشنامه ای  طراحی و در بین کارشناسان و متخصصین توزیع گردید. در مرحله بعد با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار Expert Choice  وزن هر یک از معیار‌ها و عناصر تصمیم،  تعیین شد. سپس با استفاده از روش میدانی نقشه های محدوده مورد مطالعه به روز رسانی و تهیه گردید. در مرحله بعد کلیه لایه های اطلاعاتی  در سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به رستر تبدیل شدند. در نهایت با استفاده از روش Index overlay لایه ها با یکدیگر ترکیب شدند و سه موقعیت به عنوان بهترین مکان پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم پیشنهاد شد. که از بین آنها، دو گزینه که

یکی در قسمت شرقی شهر و در خیابان مولوی، و دیگری در قسمت جنوبی شهر و در خیابان مطهری، به عنوان گزینه های برتر پیشنهاد شده است و از لحاظ دسترسی تقریباً در موقعیت مناسبی قرار دارند. یک گزینه نیز که امتیاز کمتری دارد در قسمت جنوب شرقی شهر و در خیابان شیخ کلینی قرار دارد، پیشنهاد شده است.

واژه های کلیدی: مکان یابی، پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، شهر سمیرم.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                   صفحه    

مقدمه..............................................................................................................................................................................1                                                                         

فصل اول – طرح تحقیق

1-1 بیان مسئله ..........................................................................................................................................................4

1-2 اهمیت و ارزش تحقیق......................................................................................................................................5

1-3  پیشینه تحقیق...................................................................................................................................................8

1-4 اهداف تحقیق.....................................................................................................................................................12

1-4-1 هدف کلی تحقیق.........................................................................................................................................13

1-4-2 اهدف جزیی تحقیق.....................................................................................................................................13

1-5  سؤالات پژوهشی........................................................................................................................................... 13

1-6 روش تحقیق........................................................................................................................................................13

1-7 کاربرد نتایج تحقیق...........................................................................................................................................14

1-8  مشکلات..............................................................................................................................................................14

فصل دوم – مبانی نظری تحقیق

       2-1 مقدمه......................................................................................................................................................................18

2-2 تعاریف.................................................................................................................................................................18

2-2-1 خطر...............................................................................................................................................................18

2-2-2 مخاطرات طبیعی........................................................................................................................................19

2-2-3بحران.............................................................................................................................................................19

2-2-4مدیریت بحران.............................................................................................................................................20

2-2-5واکنش بحران..............................................................................................................................................20

2-2-6پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران......................................................................................................20

2-2-6-1پایگاه‌های ویژه..................................................................................................................................20

2-2-6-2 پایگاه های چندمنظوره..................................................................................................................20

2-2-7مکان یابی................................................................................................................................................21

2-2-8 تقسیم بندی کلی بحران ها..............................................................................................................21

2-2-9 ارزیابی بحران.......................................................................................................................................23

2-2-10 جنبه های اجتماعی و مشارکت در ریسک.................................................................................24

2-2-11 هدف از ايجاد پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران................................................................26

2-2-12 كاركرد هاي پايگاه پشتيباني مديريت بحران............................................................................27

2-2-13 مدیریت و کارکنان پایگاه های چند منظوره............................................................................27

2-2-14 سيستم اطلاعات جغرافيايي(GIS).............................................................................................28

2-3 پویش تاریخی مکان یابی.....................................................................................................................29

2-4 نظریه های مکان یابی...........................................................................................................................29

2-4-1 نظریه ی وان تونن...........................................................................................................................30

2-4-2 نظریه مکان یابی بر مبنای مسائل زیست محیطی...................................................................30

2-4-3 تئوری آکتور.....................................................................................................................................30

2-5 کاربرد مدل در جغرافیا.......................................................................................................................31

2-6 مدل های مکان یابی...........................................................................................................................32

2-6-1 مدل منطق بولین...........................................................................................................................33

2-6-2 مدل همپوشانی شاخص ها..........................................................................................................33

2-6-3 مدل منطق فازی...........................................................................................................................34

2-6-4 مدل احتمالی بیزین.....................................................................................................................34

2-6-5 مدل های وزن دهی به معیارها.................................................................................................35

2-6-6 مدل سطح جاذبه.........................................................................................................................35

2-6-7 مدل های روی هم گذاری و ترکیب لایه های اطلاعاتی با هم دیگر...................................36

2-6-8 مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ...............................................................................38

2-6-9 مدل مکانیابی تخصیص...................................................................................................................38

2-7 شاخص های مکان یابی.......................................................................................................................39

2-7-1 ماتریس سازگاری............................................................................................................................39

2-7-2 ماتریس ظرفیت...............................................................................................................................40

2-7-3 ماتریس مطلوبیت............................................................................................................................40

2-7-4 ماتریس وابستگی............................................................................................................................40

2-8 توابع GIS..............................................................................................................................................41

2-8-1 توابع پیوستگی................................................................................................................................41

2-8-2 عملیات همسایگی..........................................................................................................................42

2-8-3 پلیگون های تیسن.........................................................................................................................42

2-9 کاربرد GIS در مدیریت بحران.........................................................................................................43

2-10 مکان گزینی به روش GIS ...........................................................................................................43

2-11 جمع بندی........................................................................................................................................44

فصل سوم : روش شناسی و ویژگی‌های جغرافیایی

3-1 مقدمه..................................................................................................................................................46

3-2  سؤالات پژوهشی .............................................................................................................................47

3-3  متغیر‌های استفاده شده..................................................................................................................47

3-4 روش تحقیق......................................................................................................................................48

3-4-1  اصول فرآیند تحلیل سلسله مراتبی......................................................................................49

3-4-2  مزایای فرآیند تحلیل سلسله مراتبی...................................................................................49

3-4-3  مراحل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی........................................................................................51

3-4-3-1  برپایی یک ساختار و قالب درختی و رده‌ای......................................................................51

3-4-3-2  تبیین ضریب اهمیت معیارها و زیر معیارها از طریق مقایسه زوجی.........................51

3-4-3-3  عملیات وزن دهی معیارها.....................................................................................................52

3-4-3-4  برقراری سازگاری در قضاوت ها............................................................................................54

3-5  نرم افزار Expert choice.............................................................................................................54

3-6  معرفی قلمرو پژوهش.........................................................................................................................55

3-6-1  ويژگي‌هاي جغرافياي طبيعي......................................................................................................55

3-6-1- 1  وضعيت آب و هوای شهر سمیرم.........................................................................................55

3-6-1- 2  منابع آب و نحوةتأمين آن براي شهر..................................................................................56

3-6-1-2- 1  آبهاي زير زميني.................................................................................................................56

3-6-1-2- 2  آبهاي سطحي......................................................................................................................57

3-6-1- 3  توپوگرافي و ژئومورفولوژي شهرستان..................................................................................57

3-6-1-3- 1 زمین شناسی وضعیت لرزه خیزی در شهرستا..............................................................58

3-6-1-3-2 مهمترین گسل‌های شهرستان سمیرم.............................................................................60

3-6-1-3-3  زمين‌لرزه‌هاي ثبت شده ...................................................................................................61

3-6-1-4 پوشش گياهي منطقه...............................................................................................................62

3-6-2 حدود و وسعت شهر سمیرم..........................................................................................................62

3-6-3  ويژگي هاي جغرافياي انساني......................................................................................................63

3-6- 3-1  جغرافياي تاريخي.....................................................................................................................63

3-6-3-1-1 پيشينة تاريخي......................................................................................................................63

3-6-3-1- 2  وجه تسميه..........................................................................................................................64

3-6-3- 2  ترکيب قومي و زبان مردم سميرم............................... ........................................................65

3-6-3- 3  تحولات جمعيتي شهرستان...................................................................................................65

3-6-3-3-1 ترکيب جنسي جمعيت.........................................................................................................66

3-6-3-3-2 توزیع جمعیت شاغل در شهر سمیرم سال 1390.......................................................67

3-6-3-4  بخش هاي عمدة اقتصادي شهرستان....................................................................................67

3-6-3-4-1 کشاورزي..................................................................................................................................67

3-6-3-4-2  خدمات....................................................................................................................................68

3-6-3-4-3  صنعت......................................................................................................................................69

3-6-3-4-4  معادن.......................................................................................................................................69

3-7 جمع بندی...............................................................................................................................................69

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

4-1 مقدمه.........................................................................................................................................................72

4-2 معرفی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران.....................................................................................72

4-3 شناسایی معیارهای مؤثر در مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران.........................73

4-3-1 معیار سازگاری.....................................................................................................................................75

4-3-1-1 کاربری مسکونی.............................................................................................................................76

4-3-1-2 بیمارستان........................................................................................................................................78

4-3-1-3 فضای سبز.......................................................................................................................................80

4-3-1-4 کاربری فرهنگی.............................................................................................................................81

4-3-1-5 کاربری ورزشی...............................................................................................................................82

4-3-1-6 آتش نشانی......................................................................................................................................82

4-3-1-7 آموزشی............................................................................................................................................84

4-3-2 معرفی زیرمعیارهای ناسازگار............................................................................................................85

4-3-2-1 جایگاه توزیع بنزین و گاز.............................................................................................................85

4-3-3 معیار دسترسی.........................................................................................................................................85

4-3-4 تراکم جمعیت..........................................................................................................................................87

4-3-5 مساحت کاربری......................................................................................................................................88

4-3-6 گسل.........................................................................................................................................................88

4-4 معرفی سایر پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران................................................................................90

4-4-1 هلال احمر...............................................................................................................................................90

4-4-2 داروخانه...................................................................................................................................................92

4-4-3 مرکز پلیس.............................................................................................................................................92

4-5 آماد ه سازی لایه‌های اطلاعاتی..............................................................................................................93

4-6 وزن دهی به معیارها و زیر معیارها در مدل AHP...........................................................................94

4-7  تشکیل ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

...............................................................................................................................................................................95

4-8 تلفیق AHP با سیستم اطلاعات جغرافیایی( GIS) ......................................................................100

4-9 جمع بندی...............................................................................................................................................101

فصل پنجم : پاسخ به سؤالات پژوهشی، نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهادات

5-1 مقدمه........................................................................................................................................................104

5-2 پاسخ به سؤالات پژوهشی.....................................................................................................................104

5-3 نتیجه گیری............................................................................................................................................106

5-4 پیشنهادات...............................................................................................................................................111

ضمائم................................................................................................................................................................113

منابع و مآخذ.......................................................................................................................................................119

فهرست جداول

           عنوان                                                                                                               صفحه                                                                                                                                    

جدول 3-1 معيارها و ضوابط مکان يابي مراکز امداد رساني...........................................................................48

جدول 3-2  طیف درجه بندی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی....................................................................52

جدول 3-3 محاسبه وزن ها در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی..............................................................53

جدول 3-4 شاخص تصادفی بودن (R.I) ...........................................................................................................54

جدول 3-5 نسبت جنسي در شهر سميرم (1385 – 1335) ....................................................................66

جدول 3-6 توزیع جمعیت شاغل در بخش‌های مختلف اقتصادی در شهر سمیرم سال 1390..........67

جدول 4-1 شعاع دسترسی به تجهیزات مدیریت بحران..................................................................................73

جدول 4-2 معيارها و ضوابط مکان يابي مراکز امداد رساني.............................................................................74

جدول 4-3 ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های مدیریت بحران...........................95

جدول 4-4 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری سازگار...................................................97

جدول 4-5 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری ناسازگار................................................98

جدول 4-6 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار دسترسی ..........................................................98

فهرست نقشه ها

عنوان                                                                                                              صفحه

نقشه 4-1 پراکندگی کاربری مسکونی در شهر سمیرم...........................................................................64

نقشه 4-2 پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم................................................................66

نقشه 4-3 طبقه بندی خیابان ها در شهر سمیرم....................................................................................77

نقشه 4-4 طبقه بندی انواع تراکم ها در شهر سمیرم.............................................................................79

نقشه 4-5 مکان های پیشنهادی برای پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم..........92

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                                 صفحه

نمودار 4-1 نمودار سلسله مراتبی پارامترهای قابل بررسی جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران.............................................................................................................................................................................................75

نمودار 4-2 وزن نسبی معیارهای مکان یابی پایگاه هایپشتیبانی مدیریت بحران.......................................96

نمودار 4-3 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های سازگار.....................................................................97

نمودار 4-4 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های ناسازگار..................................................................98

نمودار 4-5 وزن نسبی زیر معیارهای معیار دسترسی ......................................................................................99

نمودار 4-6 وزن نهایی عناصر مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران........................................99