چکیده

اسکان غیر رسمی ،از پیامدهای نامطلوب شهرنشینی در جهان معاصر است که به ویژه در نتیجه صنعتی شدن شتابان و نابرابری های منطقه ای شکل گرفته و شهرها را با مسائل عدید ه ای مواجه ساخته است. گسترش سكونت گاه هاي غير رسمي با گسترش آسيب هاي اجتماعي نظير فحشا، اعتياد، سرقت و... رابطه مستقيم دارد. افزايش اين سكونت گاه ها نيز تابعي از فقر ،افزايش قيمت اجاره مسكن و مسكن،نرخ بيكاري و...مي باشد. سكونت گاه هاي غير رسمي،بدليل عدم ايمني در ساخت هميشه تهديدي براي ساكنين خود محسوب مي گردند. افراد ساكن در اين سكونت گاه ها ،هم خود در معرض انواع نا امني ها قرار دارند و هم تهديدي براي جامعه محسوب مي گردند .اين افراد به دليل انزواي اجتماعي ، عقده هاي دروني، فقر مالي وضعف فرهنگي در درون خود به باز توليد جرم و انواع مفاسد اجتماعي مي پردازند. وجود اين سكونت گاه ها در حال حاضر عامل اصلی چالش در توسعه پايدار و ثبات اقتصادي، اجتماعي ، فرهنگي و اقتصادي كلانشهرهاي كشور محسوب مي گردد. لذا تحقیق حاضر به بررسی ساماندهی اسکانهای غیر رسمی شهری با توجه به مدل LR در بندر انزلی پرداخته است .جامعه آماری تحقیق حاضر کلیه شهروندان محله نویراست که با استفاده از 275نمونه گیری تصادفی به عنوان نمونه آماری انتخاب گردید جهت سنجش از پرسشنامه به عنوان ابزار کار استفاده گردیده است و جهت تجزیه اطلاعات از آمار توصیفی (فراوانی ،درصد)و آمار استنباطی (خی دو )استفاده شده است.نتایج بدست آمده گویای این مهم بود که استفاده از وام دولتی و تجمیع زمین می تواند در ساماندهی اسکانهای غیر رسمی موثر واقع گردد.

واژگان كليدي: ساماندهی، اسکان غیر رسمی ،مدل LR ، بندرانزلی

فهرست مطالب

مقدمه.......................................................................................................................................................2

فصل اول

1- طرح تحقیق. 4

1-1: بیان مسأله. 4

1-2: ضرورت و اهمیت تحقیق. 5

1-3: اهداف تحقیق. 6

1-4: پیشینه تحقیق. 6

1-5: سؤالات تحقیق. 10

1-6: فرضیات تحقیق. 10

1-7: روششناسی تحقیق. 11

1-7-1: روش گردآوری اطلاعات. 11

1-7-2: ابزار گردآوری اطلاعات. 11

1-7-3: جامعه آماری ونمونه تحقیق. 12

1-8: مشکلات و موانع تحقیق. 12

فصل دوم

2- مرور منابع/ ادبیات تحقیق/ پیشینه تحقیق. 15

2-1: مفاهیم و واژگان تحقیق. 15

2-1-1: ساماندهي. 15

2-1-2: مسكن. 15

2-1-3: سكونتگاه غيررسمي. 15

2-1-4: اسکان غیر رسمی. 16

2-1-5: حاشیه نشینی. 16

2-2: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای شمالی. 19

2-3: حاشیه نشینی در جهان. 21

2-4: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در کشورهای جنوب. 21

2-5: شهرنشینی و اسکان غیررسمی در ایران. 23

2-5-1: تاریخچه حاشیهنشینی در ایران. 26

2-6: اصول نظري تبيين پديدهي حاشيهنشيني. 27

2-6-1: سطح كلان. 28

2-6-2: سطح مياني. 29

2-6-3: سطح خرد. 29

2-7: علل بروز حاشیهنشینی. 32

2-7-1: بحرانهای حاصل از حاشیهنشینی در کلان شهرها. 32

2-8: اسکان غیررسمی در ایران. 32

2-8-1: انواع سکونتگاههای غیررسمی در ایران. 33

2-8-2: مهمترین و عمده ترین علل پیدایش و گسترش اسکان غیر رسمی در ایران. 33

2-9: ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی. 36

2-10: ساماندهی و ارتقاء بخشی سکونتگاههای غیررسمی. 38

2-11: راهکارها و سیاستهای تکاملی ساماندهی اسکان غیر رسمی در ایران و جهان   42

2-11-1: سیاست نادیدهانگاری یا بی تفاوتی. 42

2-11-2: تحول در نظام اقتصادی – اجتماعی و ساختار جامعه. 43

2-11-3: سیاست تخریب و پراکنش. 43

2-11-4: ساخت مسکن اجتماعی یا مسکن متعارف. 44

2-11-5: ارائه زمین و خدمات. 44

2-11-6: آزادسازی و تثبیت اقتصادی. 45

2-11-7: سیاست توانمندسازی. 45

2-11-8: ارتقای محیطی. 46

2-12: راهحلهای متداول در ایران نسبت به موضوع اسکان غیر رسمی. 47

2-13: مشکلات برنامهریزي سکونتگاههاي غیررسمی در ایران. 48

2-13-1: مشکلات نظام تصمیمگیري. 48

2-13-2: عدم وجود دیدگاه فضایی در برخورد با این نواحی. 48

2-14: مولفه های اجتماعی،اقتصادی،کالبدی ومدیریتی اسکان غیررسمی. 49

2-15: عوامل تاثیر گذار در تشدید اسکان غیر رسمی. 49

2-15-1:طرحهای شهری. 49

2-15-2 قوانین زمین شهری. 50

2-15-3: شهرهای جدید. 50

2-16: برنامه توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی. 51

2-17: نقش و اهداف ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی   52

2-17-1: عمدهترین دستاوردهای ملی. 53

2-17-2: مشکلات  فرارو. 53

2-17-3: امکانات و فرصتهای پیشرو. 54

2-18: ضرورت ظرفیتسازی برای ارتقای توانمندی اجتماع محلی و ارتقاءبخشی سکونتگاههای غیررسمی   55

2-18-1: مفهوم ظرفیتسازی. 55

2-19: بررسي تاثير سكونتگاههاي غير رسمي بر امنيت اجتماعي. 58

2-20: پیامدهاي سکونتگاههاي غیررسمی بر اقتصاد شهر (تشدید نابرابريهاي موجود)   59

2-21: اسکان غیررسمی و مدیریت شهری. 59

2-22: راهکارهای ساماندهی فضای شهری. 60

2-23: مهاجرت و اسكان غيررسمي. 64

2-24: رابطه بين مهاجرت، بيكاري و اسكان غيررسمي. 64

2-25: تجمیع زمین. 66

2-26: فرآیند تجمیع زمین. 67

2-27: تجمیع زمین در ایران. 69

2-27-1: تجمیع در مقیاس خرد (چند پلاک). 69

2-27-2: تجمیع متوسط (تجمیع چند بخش از بلوک و یا دو بلوک). 69

2-27-3: تجمیع کلان (در مقیاس بیش از دو سه بلوک). 69

2-28: تجمیع زمین و بافتهای فرسوده شهری. 72

2-29: جمعبندی از روش تجمیع زمین. 73

2-30: طرحهاي تجميع. 73

2-31: پيشينه و سابقه كابرد روش سازماندهي مجدد زمين در كشور ژاپن. 75

2-32: مهمترين مزاياي كاربرد روش سازماندهي مجدد زمين. 79

2-33: فوايد طرح سازماندهي مجدد زمين براي هر دو گروه مالكان و دولت. 81

2-34: انتقادهاي بيان شده در مورد طرح سازماندهي مجدد زمين. 82

2-35: مزایاي روش یکپارچهسازي (سازماندهی مجدد زمین). 84

2-36: روش تنظیم مجدد زمین در قالب یک مشارکت دو طرفه بین دولت و مردم. 85

2-37: معرفي یک پروژه تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين. 87

2-37-1: اصول پروژه. 92

2-37-2: مشاركت شهروندان. 95

2-37-3: سازماندهي و مديريت. 95

2-37-4: مزاياي این پروژه. 96

2-37-5: شروط لازم جهت اجراي پروژه تنظيم دوباره قطعات زمين. 97

2-37-6: فرآيند انجام پروژه. 99

2-38: نتيجه گيري. 102

فصل سوم

3- روش اجرای تحقیق/ مواد و روشها. 104

3-1: ویژگی‌های جغرافیای محدوده مورد مطالعه. 104

3-1-1: موقعیت جغرافیایی شهر بندر انزلی. 104

3-1-2: زمین شناسی. 105

3-1-3: توپوگرافی. 106

3-2: ویژگی‌های اقلیمی شهر بندر انزلی. 107

3-2-1: آب و هوا. 107

3-2-2: درجه حرارت. 107

3-2-3: بارندگی. 108

3-2-4: رطوبت نسبی. 108

3-2-5: باد. 111

3-2-6: منابع آب. 112

3-2-7: خاک‌ شناسی. 114

3-2-8: پوشش گیاهی. 115

3-3: ویژگی‌های جغرافیای انسانی. 116

3-3-1: نامواژه (وجه تسمیه) انزلی. 116

3-3-2: تاریخچه شهر بندر انزلی. 116

3-3-3: جمعیت و خانوار. 118

3-3-4: ساختار جنسی و سنی جمعیت. 119

3-3-5: حرکات جمعیتی (مهاجرت). 121

3-3-6: زبان و مذهب. 122

3-3-7: سواد. 123

3-4: ویژگی‌های اقتصادی شهر بندر انزلی. 123

3-4-1: جمعیت فعال و غیر فعال. 123

3-4-2: جمعیت شاغل برحسب گروه‌های عمده فعالیت. 124

3-4-3: سیمای کالبدی شهر بندر انزلی. 127

3-4-4: محله‌ها و نواحی شهر بندر انزلی. 127

3-4-5: کاربری اراضی شهر بندر انزلی. 129

فصل چهارم

4- یافته های تحقیق. 133

4-1: یافته های توصیفی. 135

فصل پنجم

5- نتیجه گیری و پیشنهادات. 156

5-1: آزمون فرضیه. 156

5-1-1: فرضیه اول : هر قدر وسعت زمین ساکنین محله نویر کوچکتر باشد تمایل افراد به تجمیع بیشتر است.. 156

5-1-2: فرضیه دوم :کمکهای ویژه همچون وام در تصمیم گیری ساکنین سکونتگاهها ی غیر رسمی جهت نوسازی واحد و سازماندهی مجدد زمین موثر است.. 156

5-2: نتیجه گیری. 157

5-3: پیشنهادات. 158

5-4: پیشنهادات وراهبردهای اصلاحی. 158

5-4-1: راهبردهاي اجتماعي. 158

5-4-2: راهبردهای اقتصادی. 159

5-4-3: راهبردهای خدماتی. 159

5-4-4: راهبردهای کالبدی. 160

5-4-5: راهبردهای مدیریتی. 160

فهرست جداول

جدول ‏2‑1: تحولات جمعیت شهری و روستایی ایران طی دو دهه گذشته 25

جدول ‏2‑2 :بررسی علل پیدایش، سطح علتیابی ، نگرش و نحوه برخورد دیدگاهها با اسکان غیررسمی 41

جدول ‏2‑3 : نگاهی گذرا به چارچوبهای نظری مرتبط با مسکن شهری 42

جدول ‏2‑4 : بررسی تحولات عملکردی دولتها در رابطه با کمبود مسکن و اسکان غیررسمی 61

جدول ‏2‑5  :بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی قبل از انقلاب 62

جدول ‏2‑6 :  بررسی وضعیت برنامه ریزی بخش مسکن در برنامههای عمرانی بعد از انقلاب 63

جدول ‏2‑7 : راهكارهاي ايجاد بستر مناسب در جهت انگيزش مشاركت ساكنان مناطق اسكان غيررسمي 65

جدول ‏2‑8 : مزایا و معایب روشهاي مداخله در ایران 85

جدول ‏2‑9 : ارزشيابي زمين و توزيع مجدد بر اساس ارزش مربوطه 94

جدول ‏2‑10 : گزينه هاي مختلف براي دريافت زمين 94

جدول ‏3‑1 : وضعیت جوی شهر بندرانزلی برحسب ماه،1376-1388 109

جدول ‏3‑2 : وضعیت بارندگی و دمای شهر بندر انزلی برحسب ماه طی دوره آماری سال‌های 1951– 2009 111

جدول ‏3‑3:  توان آبی شهرستان بندر انزلی در سال 1385 113

جدول ‏3‑4 : جمعیت و خانوار شهرستان بندر انزلی 118

جدول ‏3‑5 : ترکیب جنسی و سنی جمعیت شهرستان بندر انزلی در سال 1385 119

جدول ‏3‑6 : توزیع سنی جمعیت شهر بندر انزلی بر حسب گروه‌های عمده سنی در سال 1385 120

جدول ‏3‑7 : مهاجران وارد شده طی 10 سال گذشته به شهر بندر انزلی (1385- 1375) 122

جدول ‏3‑8 : علل مهاجران وارد شده به شهر بندر انزلی در دهه 1385- 1375 122

جدول ‏3‑9 : تعداد باسوادان در جمعیت6ساله و بیشتر شهرستان بندر انزلی 123

جدول ‏3‑10 : توزیع نسبی جمعیت 10ساله و بیشتر شهر بندر انزلی برحسب وضع فعالیت 124

جدول ‏3‑11 : توزیع نسبی جمعیت 10ساله و بیشتر شهر بندر انزلی برحسب نوع فعالیت و به تفکیک جنس 124

جدول ‏3‑12 : توزیع نسبی برآورد شاغلان 10 ساله و بیشتر برحسب بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات 125

جدول ‏3‑13 : جمعیت فعال شهر بندر انزلی، 1385 125

جدول ‏3‑14 : برآورد شاغلان برحسب گروه‌های عمده فعالیت و به تفکیک جنس 126

جدول ‏3‑15 : محله‌ها و نواحی شهر بندر انزلی برحسب مساحت و جمعیت 128

جدول ‏3‑16: سطوح کاربری‌های مختلف، تعداد و سهم آنها 130

جدول ‏4‑1 : نظام تحليل ساماندهي و توانمندسازي سكونتگاه هاي غيررسمي محله نویر بندرانزلی 134

جدول ‏4‑2 : جنسیت پاسخگویان 135

جدول ‏4‑3 :سن سرپرست خانوار 135

جدول ‏4‑4 : محل تولد سرپرست خانوار 136

جدول ‏4‑5 : شغل سرپرست خانوار 136

جدول ‏4‑6 : مدت سکونت درواحد مسکونی فعلی 137

جدول ‏4‑7: محل سکونت قبلی 137

جدول ‏4‑8 : تعداد واحد مسکونی دراین ملک 138

جدول ‏4‑9 : تعداد خانوار ساکن دراین واحد مسکونی 138

جدول ‏4‑10: تعداد کل افراد ساکن دراین واحد 138

جدول ‏4‑11 : سطح تصیلات 139

جدول ‏4‑12  : نوع تصرف واحدمسکونی 140

جدول ‏4‑13 : سازنده خانه مسکونی 141

جدول ‏4‑14 : مساحت کل زمین واحد مسکونی 141

جدول ‏4‑15 : مقدار زیربنای واحد مسکونی 142

جدول ‏4‑16 : میزان رضایت از واحد مسکونی 143

جدول ‏4‑17 : میزان رضایت از کیفیت ساخت واحد مسکونی 144

جدول ‏4‑18 : وضعیت دسترسی به خدمات عمومی 144

جدول ‏4‑19 : میزان رضایت از همسایگان واحد مسکونی 145

جدول ‏4‑20 : تمایل جهت ساخت واحد مسکونی 145

جدول ‏4‑21 : تمایل جهت نوسازی واحد مسکونی در ابعاد بزرگتر 146

جدول ‏4‑22 : تمایل جهت ساخت واحد مسکونی با وام بانکی 147

جدول ‏4‑23 : تمایل جهت احداث واحد مسکونی بصورت آپارتمانی 148

جدول ‏4‑24 : تمایل جهت تجمیع زمین بصورت آپارتمانی 149

جدول ‏4‑25 : تمایل جهت مشارکت دولت و ادغام با همسایگان مجاور 149

جدول ‏4‑26 : تمایل جهت افزایش خدمات محله ای 150

جدول ‏4‑27 : بررسی رابطه بین تمایل به تجمیع در مردم با متغیرهای انتخابی 151

فهرست اشکال

نمودار ‏2‑1 : الگوي نظري جهت تبيين حاشيه نشيني و اسكان غيررسمي 31

نمودار ‏2‑2 : موارد استفاده از روش تجمیع زمین در طرحهای شهرسازی 66

نمودار ‏2‑3 : موارد استفاده از پروژه تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين 100

نمودار ‏3‑1متوسط دمای ماهانه شهر بندر انزلی طی دوره آماری 1951 - 2009 110

نمودار ‏3‑2 : گلباد شهر بندر انزلی، فروردین 1390 112

نمودار ‏3‑3: هرم سنی جمعیت شهر بندر انزلی برحسب گروه‌های عمده سنی، 1385 120

نمودار ‏4‑1 : سن سرپرست خانوار 135

نمودار ‏4‑2 : تعداد کل افراد ساکن دراین واحد 139

نمودار ‏4‑3 : سطح تحصیلات 140

نمودار ‏4‑4 : مساحت کل زمین واحد مسکونی 142

نمودار ‏4‑5 : شما تا چه حدی از وضعیت سکونت دراین واحد مسکونی از لحاظ وسعت آن رضایت دارید؟ 143

نمودار ‏4‑6 : تمایل جهت ساخت واحد مسکونی 146

نمودار ‏4‑7 : تمایل جهت احداث واحد مسکونی بصورت آپارتمانی 148

فهرست اشکال

تصویر ‏2‑1 : نیاز به پروژه تجمیع زمین، در سمت چپ قطعات طراحی شده و در سمت راست اراضی طراحی نشده و حاشیه ای قرار دارند. شهر نامیبیا در آفریقای جنوبی. 67

تصویر ‏2‑2 : نمونه  ای از قطعات زمین در بافت روستایی در کشور مصر. قطعات عمدتاً به صورت باریک و کشیده در کنار هم قرار گرفته  اند. با این وضعیت استفاده از قطعات زمین برای طرح  های توسعه شهری امکان  پذیر نیست 67

تصویر ‏2‑3 : فرآیند تجمیع زمین 68

تصویر ‏2‑4 : نمونهای از طرحهای بازسازی بافتهای فرسوده ـ شهر مشهد. 70

تصویر ‏2‑5 : تبديل بافت قديمي و ارگانيك به ساختار منظم و مبتني بر خطوط راه آهن از طريق اجراي طرحهاي بازتنظيم زمين در يكي از شهرهاي ژاپن 74

تصویر ‏2‑6 : مكانيزم تكنيك بازتنظيم زمين 75

تصویر ‏2‑7 : تعديل و تنظيم قطعات زمين با كاربرد طرح سازمان دهي مجدد زمين در ژاپن 78

تصویر ‏2‑8 : ايده اصلي روش سازماندهي مجدد زمين، تغيير قطعه بندي زمين است 80

تصویر ‏2‑9 : تعديل و تنظيم قطعات زمين بعد از اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين به ترتيب در طرح راما چهار و طرح مانانگ كازيلا در شهر بانكوك 81

تصویر ‏2‑10 : اصلاح قطعات زمين و افزايش تسهيلات عمومي از نكات مثبت اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين است 82

تصویر ‏2‑11 : اجراي طرح سازماندهي مجدد زمين، در اكثر موارد با افزايش تراكم همراه خواهد بود. 82

تصویر ‏2‑12 : قطعه بندي پلاکهاي مسکونی قبل  و بعد از یکپارچه سازي اراضی 83

تصویر ‏2‑13 : مکانیزم احیاي زمین براساس سیاست تنظیم مجدد زمین 86

تصویر ‏2‑14 : نمونه هايي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين در بانكوك 88

تصویر ‏2‑15 : نمونه اي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين درتايوان 89

تصویر ‏2‑16 : نمونه اي از پروژه هاي تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين در بانكوك 90

تصویر ‏2‑17 : معرفي اجزاي پروژه تعديل و تنظيم دوباره قطعات زمين 91

تصویر ‏3‑1 : تقسیمات شهر بندر انزلی به تفکیک مناطق 107

تصویر ‏3‑2 : پوشش گیاهی شهر بندر انزلی 115

تصویر ‏3‑3 : محله‌ها و نواحی شهر بندر انزلی 129

تصویر ‏4‑1 : محله نویر شهر بندر انزلی 154

فهرست اشکال

نقشه ‏3‑1 : موقعیت سیاسی شهر بندر انزلی 105

نقشه ‏4‑1 : محله های شهر بندر انزلی ( محله نویر) 152

نقشه ‏4‑2 : فضاهای درمانی در شهر بندر انزلی 153

نقشه ‏4‑3 : فضاهای درمانی در شهر بندر انزلی 153