چكيده رساله:

با توجه به رشد افسار گسیخته شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، فقر و محرومیت از مسائل محوری و اساسی به شمار می­رود که شهرها با آن دست به گریبان هستند. رشد پدیده فقر شهری و عمیق­تر شدن شکاف طبقاتی در شهرهای بزرگ باعث شده است که گروه­های کم درآمد در غالب اجتماعات محلی در فضاهای جغرافیایی خاص شکل گیرند که از روند کلی توسعه برکنار مانده و به اصطلاح به حاشیه رانده شده، هستند. در همین ارتباط، کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمده­ای از رشد شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را «غیررسمی شدن شهرنشینی» نامیده است. در کشور ما نیز اسکان غیررسمی با رشدی سریعتر از رشد شهرنشینی به تعبیری رسمی، مواجه بوده و برآورد می شود که یک پنجم جمعیت شهری در اینگونه سکونتگاه­ها مستقر باشند. در حالیکه نگرش غالب مدیریت شهری در برخی از کشورها و از جمله در ایران حذف بخش غیررسمی از عرصه عمومی شهر و ساماندهی (به مفهوم حذف) بخش غیررسمی به خاطر مشکلاتی چون سد معبر است. در حقیقت بخش غیررسمی نوش­داروی مشکل اشتغال در شهرهای در حال توسعه و عنصری تعیین کننده در توسعه شهری است. و این اتفاق نظر وجود دارد که بخش غیررسمی از توانمندی فراوانی در برنامه­ریزی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی برخوردار است و ساماندهی آن می­تواند منافع زیادی را برای بازیگران عرصه شهری، به ویژه کم درآمدان و نیز مدیریت شهری دربرداشته باشد. دیدگاه مبتنی بر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی بیشترین تلاش خود را متوجه نحوه واکنش تهیدستان و کم­درآمدهای شهری به حل مسئله مسکن و سرپناه خود و راه­حل­ها و راه­کارهای توانمندسازی آن­ها و سامان­بخشی سکونتگاه­های غیررسمی کرده است. توانمندسازی، زمینه­سازی برای ارتقای شرایط اجتماع محلی از راه گسترش و بکارگیری ظرفیت موجود است. در حقیقت توانمندسازی برنامه حل مسئله از درون بر پایه توسعه اجتماعات محلی است. در این الگو ظرفیت­های محلی برای پاسخگویی به نیازهای اجتماع شکوفا می­شود که در آن مشارکت به مثابه نکته کلیدی در جهت بهره گیری از توان جمعی نگریسته می­شود. اعتماد و مشارکت اجتماعی دو مولفه اصلی سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی پدیده­ای ضروری برای یک زندگی اجتماعی توام با پیشرفت و موفقیت است. سرمایه اجتماعی در جوامع نقشی به مراتب مهم­تر از سرمایه فیزیکی و انسانی ایفا می­کند. بگونه­ای که در نبود سرمایه اجتماعی، اثربخشی سایر سرمایه­ها در جامعه کاهش یافته و بدون سرمایه اجتماعی پیمودن را­ه­های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار می­شوند، از این رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب می شود. هدف اصلی رساله حاضر، دستیابی به راهکارهای بکارگیری سرمایه­های اجتماعی موجود در سکونتگاه­های غیررسمی در جهت ارتقاء و سرعت بخشیدن به روند برنامه­های توانمندسازی و ساماندهی این سکونتگاه­ها می­باشد تا بتوان از آن به عنوان یکی از مهم­ترین عوامل در مشارکت­پذیری ساکنین در فرایند توانمندسازی این سکونتگاه­ها بهره جست، به گونه­ایی که این امر موجب بهبود منابع و منافع افراد و در نتیجه افزایش رفاه و پایداری شهری شهروندان و ساکنین شود.

واژگان كليدي : سکونتگاه غیررسمی، توانمندسازی، رویکردهای چاره­جویی، مشارکت، سرمایه اجتماعی

فهرست مطالب                                                                                                                                     شماره صفحه

فصل اول: کلیّات پژوهش

1-1- طرح مسأله.................................... 1

1-2- ضرورت و اهمیت موضوع مورد مطالعه.............. 2

1-3- پرسش های پژوهش............................... 3

1-4- بیان اهداف پژوهش............................. 3

1-5- تشریح روش کار پژوهش.......................... 4

فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش

بخش اول: مرور پایه­های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی

2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی............... 5

2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی.............. 6

2-2-1-  اقتصادی...................................... 7

2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد.................... 8

2-2-2-  فرهنگی...................................... 10

2-2-3-  اجتماعی..................................... 10

2-2-4-  حقوقی....................................... 10

2-2-4-1-  انواع مالکیتها و نحوه تملک................ 11

2-2-5-  کالبدی...................................... 11

2-2-5-1-  انواع استقرار و مکانیابی.................. 12

2-2-6- مسکن......................................... 12

2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی........ 13

2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی. 13

2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان.......... 15

2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی...... 16

2-4-1- تهاجم سازمان یافته........................... 17

2-4-2- تصرف خزنده................................... 18

2-4-3- بازتقسیم زمین................................ 18

2-5-  طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی............ 19

2-6-  بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه............................................ 21

2-6-1- عوامل ساختاری جامعه.......................... 23

2-6-2- عوامل سازمانی................................ 23

2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی............. 23

2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین..... 24

2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن................ 24

2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری   24

2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی....... 25

2-7-1- تعریف فقر:................................... 25

2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی......................... 26

2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها................................... 28

2-8-1- بانک جهانی (Word Bank)......................... 28

2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT)........................... 30

2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)................. 32

2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی  33

2-9-1- دسته اول: لیبرال............................. 33

2-9-2- دسته دوم: رادیکالی........................... 33

2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی........................ 34

2-10-  رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی:   34

2-10-1- دوره اول (دهه 1960)......................... 35

2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری...................... 37

2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری................. 38

2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی:........................ 39

2-10-2- دوره دوم (دهه 1970)......................... 40

2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات....................... 42

2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)................ 43

2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی)................. 46

2-10-2-4- رویکرد خودیاری............................ 46

2-10-3- دوره سوم (دهه 1980)......................... 47

2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی....................... 49

2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی........................ 51

2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر)....................... 58

2-10-4-1- حکمروایی خوب.............................. 58

2-11- جمع بندی و نتیجه گیری...................... 65

بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی

2-12-  اهمیت سرمایه اجتماعی...................... 68

2-13- تعریف سرمایه اجتماعی..................... 69

2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی............ 70

2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی................. 71

2-14-2-  سرمایۀ اجتماعی بین گروهی................. 71

2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی...................... 71

2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی............. 72

2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی................. 72

2-15-2- دیدگاه شبکه ها.............................. 73

2-15-3- دیدگاه نهادی................................ 74

2-15-4- دیدگاه هم افزایی............................ 75

2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی   76

2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی...................... 76

2-16-2- ثبات........................................ 77

2-16-3- ایدئولوژی................................... 77

2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر..................... 77

2-17- سنجش سرمایه اجتماعی........................ 78

2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی........ 78

2-17-2- سطوح تحلیل................................ 79

2-17-2-1- سطح خرد................................... 79

2-17-2-2- سطح میانی................................. 80

2-17-2-3- سطح کلان................................... 80

2-18- ابعاد سرمایه اجتماعی....................... 81

2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی..................... 81

2-20- جمع بندی و نتیجه گیری...................... 85

فصل سوم: بررسی ویژگی­ها و فرآیند شکل­گیری سکونتگاه­های غیررسمی در ایران

مقدمه............................................. 1

3-1-  چگونگی و عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران............................................ 86

3-2- برنامه ریزی شهری در ایران راهی برای تشدید مشکل سکونتگاه های غیررسمی.......................................... 91

3-3- عوامل موثر بر شکل گیری متفاوت سکونتگاه های غیررسمی در ایران در مقایسه با سایر کشورها......................... 92

3-4- مروری بر راهکارهای چاره جویی اسکان غیررسمی در ایران 93

3-4-1-  نگاهی بر سند توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در ایران    93

3-5- نتیجه گیری.................................. 98

فصل چهارم: ویژگی­ها و مشخصات عام سکونتگاه غیررسمی شهر ساری

مقدمه............................................ 99

4-1- معرفی مورد پژوهی و دلایل انتخاب آن........... 99

4-2- روند تکوین و تکامل محله هدف................ 100

4-3- ویژگی های محله هدف......................... 101

4-3-1-  اقتصادی.................................... 101

4-3-1-1- ساختار اشتغال و گروه های درآمد- هزینه..... 101

4-3-1-2- موقعیت مکانی و نوع فعالیت اقتصادی گروه های عمده شغلی    101

4-3-2- فرهنگی...................................... 103

4-3-2-1- ترکیب اجتماعی............................. 103

4-3-2-2- توزیع گروه های اجتماعی بر حسب بافت فرهنگی. 103

4-3-3-  اجتماعی.................................... 104

4-3-3-1- جمعیت..................................... 104

4-3-3-2- بررسی ویژگی خانوار – بعد خانوار........... 104

4-3-3-3- شناخت جریان های مهاجرتی و منشأ............ 104

4-3-4- حقوقی....................................... 105

4-3-4-1- انواع مالکیت و نحوه تملک.................. 105

4-3-5-  کالبدی..................................... 105

4-3-5-1- خدمات موجود در محله....................... 105

4-3-5-2- نظام ساخت و ساز........................... 108

4-3-5-3- نظام سازه ابنیه........................... 109

4-3-5-4- نظام دفع آب های سطحی...................... 110

4-3-5-5-  انواع استقرار و مکانیابی................. 111

4-3-6-مسکن......................................... 111

4-3-7- بافت سکونتگاه............................... 111

4-3-7-1-  موضع شناسی............................... 111

4-3-7-2-  ریخت شناسی............................... 112

4-3-7-3- گونه شناسی................................ 112

4-3-8- ساختار شبکه ارتباطی......................... 113

4-3-8-1- نظام دسترسی: بر حسب سلسله مراتب........... 113

4-3-8-2- نظام دسترسی: بر حسب عرض................... 113

4-3-8-3- نظام دسترسی: بر حسب پوشش کف............... 114

4-3-8-4- نظام دسترسی: بر حسب شیب................... 114

فصل پنجم: سنجش و تحلیل میزان سرمایه اجتماعی موجود در سکونتگاه غیررسمی شهر ساری

مقدمه........................................... 116

5-1- سنجش میزان سرمایه اجتماعی.................. 116

5-1-1- روش تدوین پرسشنامه.......................... 117

5-1-2-  روش تکمیل پرسشنامه......................... 119

5-1-3- روش تحلیل پرسشنامه.......................... 119

5-1-3-1- گروه ها و شبکه ها......................... 120

5-1-3-2- اعتماد و همبستگی.......................... 120

5-1-3-3- تعاون و عمل جمعی.......................... 122

5-1-3-4- ارتباطات و اطلاعات......................... 122

5-1-3-5- همبستگی اجتماعی........................... 122

5-1-3-6- اقدامات سیاسی و توانمندسازی............... 123

5-2- جمع بندی و نتیجه گیری...................... 123

فصل ششم: راهکارها و پیشنهادات

6-1-  راهکارها و پیشنهادات...................... 125

6-1-1- راهکارها و پیشنهادات در سطح کلان............. 126

6-1-2- راهکارها و پیشنهادات در سطح خرد............. 129

منابع

منابع........................................... 131

منابع فارسی:....................................... 131

منابع لاتین......................................... 135

پیوست شماره یک: پرسشنامه ساکنین

فهرست جداول                                                                                                                                    شماره صفحه

جدول 2-1- ویژگی های بخش رسمی و غیررسمی................. 9

جدول 2-2- اصطلاحات رایج برای توصیف سکونتگاه های غیررسمی 19

جدول 2-3- معیارهای طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی.... 20

جدول 2-4- عمده ترین طبقه بندی های تحلیل محله های تهیدستان 21

جدول2-5- دوره های زمانی و فعالیت های مرتبط بانک جهانی در سکونتگاه های غیررسمی............................................... 29

جدول2-6- دلایل تشکیل اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه  34

جدول2-7- اجزای پروژه بهسازی و ارتقای محله کم درآمدها.. 45

جدول 2-8- عناصر و اجزای بهسازی از نگاه ائتلاف شهرها.... 45

جدول 2-9- شاخص های ظرفیت: عرصه ها و عوامل............. 56

جدول 2-10- ویژگی های حاکمیت خوب شهری.................. 63

جدول2-11- تعاریف سرمایۀ اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مختلف     69

جدول2-12- چهار نظریۀ اصلی سرمایۀ اجتماعی.............. 76

جدول 2-13- ویژگی های الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی 79

جدول2-14- شاخص های سرمایه اجتماعی................... 82

جدول2-15- شاخص های سرمایه اجتماعی گروترت (1998)........ 82

جدول2-16- سنجه های محوری سرمایه اجتماعی، تعیین کننده ها و پیامدها   83

جدول2-17- شاخص های سرمایۀ اجتماعی و معنای مفهومی شاخص ها 84

جدول 3-1- اهداف، راهبردها، سیاستها و اصول های سند ملی توانمندسازی  96

جدول 4-1- سطح خدمات محله هدف با توجه به سرانه پیشنهادی طرح تفصیلی شهر ساری................................................. 106

جدول 5-1- شاخص های سرمایه اجتماعی در سنجش سرمایه اجتماعی در محله هدف..................................................... 118

جدول 5-2- تحلیل پاسخ های شاخص اعتماد و همبستگی....... 121

جدول 5-3- تحلیل میزان اعتماد به افراد مختلف جامعه.... 121

جدول 5-4- تحلیل شاخص همبستگی اجتماعی................. 122

جدول 5-5- تحلیل تعیین کننده های شاخص اقدامات سیاسی و توانمندسازی   123

جدول6-1- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح کلان  127

جدول 6-2- راهبردها و پیشنهادات تقویت سرمایه اجتماعی در سطح خرد 130

فهرست شکل ها                                                                                                                                   شماره صفحه

شکل 2-1- تاثیر عوامل داخلی و خارجی در پیدایش و توسعه سکونتگاه غیررسمی.................................................... 16

شکل 2-2-  عوامل اصلی در شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه............................................... 22

شکل 2-3- جنبه های مختلف فقر شهری.................... 26

شکل 2-4- پیامدهای انباشتی فقر شهری.................. 27

شکل 2-5-  شکل گیری محله های فقیرنشین و رابطه آن با فقر 27

شکل 2-6- چارچوب نظری توانمندسازی و ارتقای محیطی اسکان غیررسمی     57

شکل 2-7- عوامل موثر بر تسهیل حاکمیت خوب............. 60

شکل 2-8- روابط کنشگران شهری......................... 62

شکل 2-9- ویژگی های حکمروایی خوب شهری................ 64

شکل 2-10- جایگاه سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی.................................................... 67

شکل 2-11- سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی................. 80

شکل 3-1-  چارچوب نظری سه سطحی در رابطه با شرایط ایران 90

شکل 4-1-  موقعیت محله هدف در شهر ساری.............. 100

شکل 4-2- موقعیت محله هدف در ناحیه 3 شهر ساری...... 100

شکل 4-5- نوع مصالح بکارگرفته شده در ساخت و سازهای محله هدف   108

شکل 4-6- بنایی با سازه ناپایدار در انتهای کوی غفاری 109

شکل 4-7- بنایی با سازه مصالح بنایی در محدوده جنوبی کوی آزادی 109

شکل 4-8- سازه ساختمان در لبه شرقی محدوده –حاشیه حریم لوله گاز     109

شکل 4-9- آبگرفتگی معبر اصلی کوی آزادی  و شکل 4-10- آبگرفتگی معبر اصلی کوی غفاری.......................................... 110

شکل 4-11- نقاط بحرانی دفع آب های سطحی در محله هدف.. 110

شکل 4-12- نظام آبراهه ها و پیاده راه های بین اراضی کشاورزی قبل از تکوین بافت......................................... 111

شکل 4-13- مورفولوژی بافت بر حسب نظام راه یابی...... 112

شکل 4-14- نظام گونه شناسی بافت بر حسب دانه بندی قطعات و نظام توده و فضا................................................ 113

شکل 4-15- سلسله مراتب نظام دسترسی در وضع موجود..... 113

شکل 4-16- عرض معابر موجود در محله هدف.............. 114

شکل 4-17- پوشش کف معابر در وضع موجود در محله هدف... 114

شکل5-1- پیوند میان مدل اعتماد و مدل پیوستگی پاکستون در سنجش سرمایه اجتماعی............................................ 117