چکیده

این پایان نامه به بررسی وضعیت گردشگری جنگ به منظور توسعه گردشگری ملّـی «مطالعه موردی استان خوزستان» پرداخته است. با توجه به این موضوع که جنگ پیامدهای منفی بر صنعت گردشگــری دارد، در دهه های اخیر، به موضوع گردشگری بعد از جنگ در مناطق جنگی پرداخته شده است. گردشگـری جنگ، شکلی جدید از گردشگـری است که پس از جنگ جهانـی اول و دوم شکل گرفت که در آن جنگ با تمـام آثار و پیامدهای خود مبنا و زمینه بروز و ظهور گردشگـری است. این ابعاد شامل مناطق جنگی،صحنه های نبرد، سنگـرها، تسلیحات به جا مانده از جنگ، آثار باقیمانده از قربانیان، یـادمـان ها، موزه ها و ... است. از این نظر گردشگـری جنگ شامـل حوزه های مفهومی و قلمـرو معنایی جبهه ها و مناطـق نبرد، مـوزه های جنگ، یادمـان ها و بناهـای یادبود است که با رویکردهای اسطوره ای، تاریخی و تبادل فرهنگی، سیاسی و صلح طلبانه تبیین می گردد. شناسایی جـاذبه های گردشگـری جنـگ در استان خـوزستان به عنـوان نقطـه کانونی جنگ عراق علیه ایران، مطالعه رونـدها و مسائـل عمومی و تخصصی گردشگـری در مناطق جنگـی خوزستان، تحلیل علل فزونی تعداد گردشگران در این استان، سابقه شکل گیری پدیده گردشگری جنگ در کشور«راهیان نور» و بررسی چالش ها و فرصت های فراروی گردشگـری جنگ به منظور ارائه راهکارهای عملی برای نقش آفرینی و توسعه این نوع از گردشگـری در گردشگری ملّـی، اهداف و غایت این پژوهش را تشکیل می دهند. متـدولـوژی  این پـژوهش مبتنی بر رویکـرد توصیفـی- تحلیلـی بوده و در کنار آن از الگـوی مـوردی نیز جهت افـزایش روایـی و پایایـی نتایج استفاده شده است. از نظر جامعـه آمـاری بـرای پرسشنامه بازدیـدکنندگان از استان های تهـران، خوزستـان و گلستـان به طور تصادفـی انتخاب شده اند که پاسخ ها و اطلاعات آنها با استفاده از نـرم افزار Excel و SPSS انجام شده است. با کمک تکنیک SWOT نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها و راهکارهای مواجه با آن مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج بیانگـر لزوم استفاده از استراتـژی حمایتـی است که بر اساس این راهبرد، استراتژی توسعه و گسترش گردشگـری جنگ با به حداکثر رساندن نقاط قوت و ایجاد فرصت ها و تنوع در کنار جاذبه مناطـق جنگـی قابـل تحقق است.

کلید واژه : گردشگری، جنگ، گردشگری جنگ، راهیان نور، استان خوزستان.

 

فهرست مطالب

عنوان

صفحه              

 

مقدمه

..........................................................................................................................................

1

 

فصل اول: كليات پژوهش

 

1-1- بيان مسأله

.....................................................................................................................

4

 

1-2- اهميت موضوع تحقيق    .............................................

....................................................

5

 

1-3- اهداف‌ تحقيق     ............................................

....................................................................

6

 

1-4- پرسش های اصلی    ...................................

....................................................................

7

 

1-5- فرضيه های اصلی    ................................

....................................................................

7

 

1-6- پيشينه تحقيق    ...........................................

...................................................................

7

 

1-7- قلمرو تحقيق

..............................................................................................................

9

 

1-8- مراحل انجام کار و روش تحقيق

..........................................................................

10

 

   1-8-1- روش تحقيق   ...................................

.............................................................

10

 

   1-8-2- جامعه آماري    .................................

.........................................................

10

 

   1-8-3- روش نمونه‌گيري   ................................

..........................................................

10

 

   1-8-4- شيوه گردآوري اطلاعات  ................................................................

...............

11

 

   1-8-5- ابزارهای گردآوری اطلاعات  ...    .................................................

   1-8-6- شيوه‌هاي تجزيه و تحليل يافته‌ها  .................................................

....................11        

....................12

 

 

       1-8-6-1 روایی (اعتبار) ابزار سنجش   ............................................

..........................

12

 

       1-8-6-2- پایایی ابزارسنجش.............................

....................................................

12

 

1-9- محدوديت‌هاي پژوهش.............................................

....................................................

13

 

فصل دوم: چارچوب نظری پژوهش

 

مقدمه

...................................................................................................................................

15

 

2-1- مفاهیم، اصطلاحات و انواع گردشگری.....................................

.......................................

16

 

   2-1-1- تعریف واژه توریست، توریسم.........................................

.......................................

16

 

   2-1-2- سیر تحول تاریخی مفهوم توریسم.............................

.....................................

18

 

   2-1-3- هستی شناسی توریست و توریسم  .......................................................................................19

 

  2-1-4- طبقه بندی انواع توریسم...........................................................................................................19

 

     2-1-4-1- انواع گردشگری از چند دیدگاه......................................................................................20

 

2-2- تعاریف جنگ، انواع، انگیزه ها و جنگ تحمیلی............................................................................27

 

  2-2-1- چند دیدگاه درباره مفهوم جنگ...............................................................................................27

 

  2-2-2- انواع جنگ ................................................................................................................................28

 

  2-2-3- انگیزه های مادی و معنوی در جنگ(جنگ تحمیلی).............................................................28

 

  2-2-4- نگاهی بر جنگ تحمیلی یا دفاع مقدس..................................................................................29

 

2-3- رابطه میان جنگ و گردشگری جنگ................................................................................................30

 

   2-3-1- انواع گردشگری مرتبط با گردشگری جنگ...........................................................................31

 

       2-3-1-1- گردشگری آموزشی........................................................................................................31

 

       2-3-1-2- گردشگری فرهنگی........................................................................................................32

       2-3-1-3- گردشگری میراث..........................................................................................................32

       2-3-1-4- گردشگری علایق خاص..............................................................................................33

       2-3-1-5- گردشگری سیاه.............................................................................................................34

       2-3-1-6- گردشگری مکان های سیاه..........................................................................................35

       2-3-1-7- گردشگری مرگ............................................................................................................36

       2-3-1-8- گردشگری میراث بیرحمی و قساوت.........................................................................39

       2-3-1-9- گردشگری جنگ...........................................................................................................40

       2-3-1-10- گردشگری میدان جنگ.............................................................................................42

         2-3-1-10-1- کارکرد میادین جنگ..........................................................................................43

         2-3-1-10-2- تیپ شناسی مسافران میادین جنگ.................................................................45

      2-3-2- رویکردهای گردشگری جنگ...........................................................................................46

      2-3-3- عرضه و تقاضای گردشگری سیاه(جنگ).......................................................................48

         2-3-3-1- طیف بندی محصولات گردشگری سیاه(گستره عرضه)......................................48

         2-3-3-2- عوامل محرک گردشگری سیاه..............................................................................51

         2-3-3-2-1- ارزش های فرهنگی........................................................................................52

         2-3-3-2-2- تقدیس.............................................................................................................53

         2-3-3-2-3- مشخص شدن(برجسته سازی)......................................................................53

         2-3-3-2-4- هویت...............................................................................................................53

         2-3-3-2-5- آموزش و اکتشاف...........................................................................................54

         2-3-3-2-6- علاقه تاریخی..................................................................................................55

         2-3-3-2-7- میراث...............................................................................................................55

         2-3-3-2-8- احساس غربت................................................................................................56

         2-3-3-2-9- خاطره و یادمان...............................................................................................56

         2-3-3-2-10- کنجکاوی.......................................................................................................57

         2-3-3-2-11- موقعیت..........................................................................................................57

         2-3-3-2-12- رسانه.............................................................................................................58

 

    2-3-4- عوامل مؤثر بر تقاضای گردشگری جنگ.......................................................................60

 

2-4- نگاهی کوتاه به تاریخچه گردشگری در جهان.........................................................................64

2-5-تاریخچه گردشگری در ایران.......................................................................................................66

   2-5-1- زمینه تأسیس نهادها و ساختار اداری گردشگری در ایران.............................................69

2-6- تاریخچه گردشگری جنگ در جهان..........................................................................................71

 

   2-6-1- مقاصدمعروف گردشگری جنگ در جهان........................................................................73

 

     2-6-1-1- گردشگری جنگ در فرانسه.......................................................................................74

 

     2-6-1-2- گردشگری جنگ دربلژیک.........................................................................................77

 

     2-6-1-3- گردشگری جنگ در ترکیه.........................................................................................87

 

     2-6-1-4- گردشگری جنگ در روسیه........... ...........................................................................89

     2-6-1-5- گردشگری جنگ در ژاپن...........................................................................................94

 

2-7- راهیان نور،مقدمه ای برای گردشگری جنگ در ایران..............................................................98

 

   2-7-1- اهداف راهیان نور...............................................................................................................99

   2-7-2- تفاوت راهیان نور و گردشگری جنگ...........................................................................100

 

 

فصل سوم: ويژگي‌هاي جغرافيايي استان خوزستان

 

مقدمه .................................................................................................................................................102

 

3-1- ویژگی های جغرافیای طبیعی .............................................................................................103

 

   3-1-1- موقعیت محدوده جغرافیایی.......................................................................................103

 

   3-1-2- زمين‌شناسي ..................................................................................................................103

 

   3-1-3- توپوگرافی.....................................................................................................................104

 

   3-1-4- اقلیم...............................................................................................................................104

 

   3-1-5- باد..................................................................................................................................105

 

   3-1-6- منابع آب......................................................................................................................106

   3-1-7- خاک شناسی..................................................................................................................106

 

   3-1-8- پوشش گياهي ...............................................................................................................107

 

   3-1-9- حيات جانوري ..............................................................................................................108

 

3-2- ويژگي‌هاي جغرافياي انساني .................................................................................................109

 

   3-2-1- سابقه تاریخی استان خوزستان......................................................................................109

 

   3-2-2- وجه تسمیه نام خوزستان........................................ .....................................................109

   3-2-3- مطالعات تقسیمات سیاسی استان خوزستان.................................................................109

 

   3-2-4- ويژگي‌هاي اجتماعی(جمعیتی)......................................................................................110

 

     3-2-4-1- ویژگی های جمعیتی..............................................................................................110

 

        3-2-4-1-1- تراکم جمعیت ..............................................................................................112

 

        3-2-4-1-2- ساختار سنی وجنسی جمعیت استان .........................................................112

        3-2-4-1-3- سواد...............................................................................................................112

 

     3-2-4-2- شاخصه های اشتغال..............................................................................................113

 

   3-2-5- ساختار اقتصادی.............................................................................................................113

3-3- طبقه بندی جاذبه های گردشگری استان خوزستان..............................................................114

 3-3-1- جاذبه های طبیعی..............................................................................................................115

  3-3-2- جاذبه های انسانی .........................................................................................................118

    3-3-2-1- قلعه های تاریخی......................................................................................................120

    3-3-2-2- حمام های تاریخی....................................................................................................123

    3-3-2-3- کاروانسراها.................................................................................................................124

    3-3-2-4- مکان های تاریخی......................................................................................................125

    3-3-2-5- پل های باستانی...........................................................................................................129

    3-3-2-6- مساجد تاریخی............................................................................................................130

    3-3-2-7- آرامگاه ها و زیارتگاه ها.............................................................................................131

    3-3-2-8- نقش برجسته ها...........................................................................................................135

    3-3-2-9- آسیاب های باستانی.....................................................................................................136

    3-3-2-10- خانه های تاریخی.....................................................................................................137

 3-3-3- جاذبه های فرهنگی گردشگری جنگ در استان خوزستان................................................138

    3-3-3-1- مسیرهای گردشگری جنگ در استان خوزستان........................................................138

    3-3-3-2- یادمان های دفاع مقدس در استان خوزستان............................................................139

 

فصل چهارم: تجزيه و تحليل موضوع پژوهش

 

مقدمه ........................................................................................................................................................153

 

4-1- يافته‌هاي توصيفي پژوهش...........................................................................................................154

 

   4-1-1- جنسيت ...............................................................................................................................154

 

   4-1-2- وضعيت تأهل.......................................................................................................................154

 

   4-1-3- سن پاسخگویان....................................................................................................................155

 

   4-1-4- تحصیلات پاسخگویان.........................................................................................................156

 

   4-1-5- شغل.......................................................................................................................................156

 

   4-1-6- وسیله نقلیه........................................................................................ ..................................157

 

   4-1-7- سکونت در مناطق جنگی در حین جنگ........................................  .................................157

 

   4-1-8- اولین بازدید از مناطق جنگی کشور....................................................... ............................158

 

   4-1-9- آیا از سایر مناطق جنگی کشور بازدید کرده اید؟..............................................................158

 

   4-1-10- آیا از مناطق جنگی سایر کشورها دیدن کرده اید؟........................................ .............159

 

   4-1-11- آیا سابقه حضور در جبهه های جنگ داشته اید؟.... ..................................................159

 

   4-1-12- آیا جزء خانواده شهدا و یا جانبازان هستید؟..............................................................160

4-2- یافته های کیفی پژوهش.........................................................................................................160

 

   4-2-1- ویژگی های خاص گردشگری......................................................................................161

 

   4-2-2- نقش برنامه ریزی و آموزش در توسعه گردشگری جنگ............. ...............................162

 

   4-2-3- بزرگداشت آثار.............................................................. ..............................................163

   4-2-4- همگونی و رابطه مثلث گونه..........................................................................................163

   4-2-5- ابعاد بین المللی جنگ....................................................................................................164

   4-2-6- نقش بخش خصوصی در توسعه گردشگری..................................................................164

   4-2-7- نقش ارگان ها و نهادهای دولتی در حفظ مکان ها........................................................165

   4-2-8- وجود مین و سیم های خاردار در ایجاد ترس ..............................................................165

   4-2-9- فقدان برنامه ریزی و امکانات زیرساختی.......................................................................166

   4-2-10- اطلاعات علمی از سایت ها و مکان های مورد بازدید................................................167

   4-2-11- رونق گردشگری جنگ در بهبود وضعیت اسکان........................................................167

   4-2-12- ورود بازدیدکنندگان به مناطق جنگی..........................................................................168

   4-2-13- نقش گردشگری جنگ در توسعه اجتماعی.................................................................168

   4-2-14- یادآوری خاطرات جنگ..............................................................................................169

   4-2-15- رضایت از سطح امکانات رفاهی و وضعیت اسکان....................................................170

   4-2-16- اثرات یادمان ها در ایجاد خاطره.................................................................................170

   4-2-17- تعداد و وضعیت یادمان ها..........................................................................................171

   4-2-18- انتخاب راهیان نور و تأثیر آن در افزایش معلومات گردشگران...................................171

   4-2-19- نقش بازدید از میراث و توان های گردشگری جنگ..................................................172

   4-2-20- میزان تمایل برای بازدید دوباره از استان.....................................................................173

   4-2-21- توجیه و تشویق مردم برای بازدید از مناطق جنگی.....................................................174

   4-2-22- تغییر در نگرش نسبت به جنگ..................................................................................177

   4-2-23- الویت در انتخاب جاذبه های گردشگری ایران...........................................................175

   4-2-24- آینده گردشگری جنگ................................................................................................177

   4-2-25- مانع اساسی توسعه گردشگری جنگ..........................................................................177

 

4-3- ارائه مدل مرتبط با گردشگری جنگ............. ..........................................................................179

 

4-4- تجزيه و تحليل SWOT ............................................................................................................180

 

   4-4-1- استراتژی و راهبرد مناسب در مناطق جنگی استان خوزستان.......................................184

   4-4-2- جمع بندی تحلیل وضعیت گردشگری جنگ در استان خوزستان...............................187

 

فصل پنجم: نتيجه‌گيري و پيشنهادها

 

مقدمه ......................................................................................................................................................190

 

5-1- نتیجه گیری..................................................................................................................................191

5-2- پيشنهادها ....................................................................................................................................195

 

 

 

پيوست‌ها:

پرسشنامه گردشگران ............................................................................................................................199

 

 

فهرست جداول

عنوان

صفحه              

جدول 2-1: تعاریف و چشم انداز مفهوم تاناتوریسم                                                     37

جدول 2-2: طیف منابع گردشگری سیاه                                                                    49

جدول 2-3: سایر عوامل مؤثر بر تقاضای گردشگری جنگ از نگاه گردشگران                       63

جدول 4-1: جنسیت گردشگران                                                                           154

جدول 4-2: وضعیت تأهل گردشگران                                                                    155

جدول 4-3: سن گردشگران                                                                                155

جدول 4-4: سطح سواد گردشگران                                                                       156

جدول 4-5: شغل بازدیدکنندگان                                                                          157

جدول 4-6: وسیله نقلیه                                                                                    157

جدول 4-7: سکونت در مناطق جنگی در حین جنگ                                                  158

جدول 4-8: اولین بازدید از مناطق جنگی جنوب کشور                                               158

جدول 4-9: بازدید از سایر مناطق جنگی کشور داشته اند؟                                           159

جدول 4-10: بازدید از مناطق جنگی سایر کشورها داشته اند؟                                       159

جدول 4-11: سابقه حضور در جبهه                                                                      160

جدول 4-12: عضو خانواده های شهدا یا جانبازان                                                      160

جدول 4-13: ویژگی های خاص گردشگری جنگ                                                     161

جدول 4-14: نقش آموزش و برنامه ریزی در توسعه گردشگری جنگ                              161

جدول 4-15: بزرگداشت آثار و نتایج جنگ در ترویج صلح                                          162

جدول 4-16: رابطه مثلث گونه صنعت گردشگری در تبدیل گردشگری جنگ به جاذبه ملی    163

جدول 4-17: ابعاد بین المللی جنگ و تأثیر در عرصه های ملی                                     163

جدول 4-18: نقش بخش در خصوصی در توسعه گردشگری                                        164

جدول 4-19: نقش دولت و نهادهای مربوطه در حفظ مکان ها                                      164

جدول 4-20: وجود مین و سیم های خاردار در ایجاد نگرانی و عدم جذب گردشگر            165

جدول 4-21: نقش فقدان امکانات زیرساختی در عدم توسعه گردشگری جنگ                   165

جدول 4-22: میزان اطلاعات علمی از سایت های جنگی مورد بازدید                              166

جدول 4-23: نقش رونق گردشگری جنگ در بهبود وضعیت اسکان گردشگران                  167

جدول 4-24: نقش ورود بازدید کنندگان در بهبودی وضعیت ساکنان منطقه                       167

جدول 4-25: نقش گردشگری جنگ در توسعه اجتماعی و فرهنگی منطقه                         168

جدول 4-26: میزان یادآوری خاطرات به عنوان انگیزه اصلی گردشگری جنگ در منطقه         169

جدول 4-27: میزان رضایت از سطح امکانات رفاهی و وضعیت گردشگران جنگ منطقه         169

جدول 4-28: میزان تأثیر احداث یادمان در ایجاد خاطره ها و حماسه ها                            170

جدول 4-29: چگونگی تعداد و وضعیت یادمان ها با توجه به تنوع سایت های جنگی           171

جدول 4-30: تأثیر انتخاب راهنمایان راهیان نور از بین رزمندگان در افزایش معلومات           172

جدول 4-31: نقش بازدید از توان های گردشگری جنگ در استمرار حافظه تاریخی ملت       172

جدول 4-32: میزان تمایل برای بازدید دوباره از استان خوزستان به عنوان مقصد گردشگری    173

جدول 4-33: میزان تشویق سایر افراد برای بازدید از مناطق جنگی جنوب                         174

جدول 4-34: میزان تغییر نگرش نسبت به جنگ پس از بازدید از مناطق جنگی جنوب          174

جدول 4-35: الویت انتخاب انگیزه برای بازدید از مناطق جنگی جنوب                            175

جدول 4-36: آینده گردشگری جنگ در مقایسه با سایر حوزه های گردشگری ایران             176

جدول 4-37: مانع اساسی توسعه گردشگری جنگ                                                     177

جدول 4-38: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (نقاط قوت)                                             179

جدول 4-39: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (نقاط ضعف)                                           180

جدول 4-40: ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت ها)                                           181

جدول 4-41: ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (تهدیدها)                                              182

جدول 4-42: مجموع ماتریس عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف)                                 182

جدول 4-43: مجموع ماتریس عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدها)                              182

فهرست نمودارها

عنوان

صفحه              

نمودار 2-1: طیف منابع گردشگری سیاه

نمودار 4-1: الویت در انتخاب انگیزه برای بازدید از مناطق جنگی                                    175

نمودار 4-2: آینده گردشگری جنگ در مقایسه با سایر حوزه های گردشگری ایران                176

نمودار 4-3: موانع اساسی توسعه گردشگری جنگ                                                      177

نمودار 4-4: مدل زیربنایی گردشگری جنگ در استان خوزستان                                      178

نمودار4-5: ارزیابی مجموع عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر گردشگری جنگ                     183

 

فهرست تصاوير و شكل‌ها

عنوان

صفحه              

-

 

 

 

فهرست نقشه‌ها

عنوان

صفحه              

نقشه 2-1: حملات هوایی عراق علیه ایران در جنگ تحمیلی                                           30

نقشه 2-2: حملات عراق به استان خوزستان                                                               31

نقشه 3-1: تقسیمات سیاسی استان خوزستان