چکیده

توسعه فیزیکی و رشد شهرهای ایران تا چند دهه­ی پیش، هماهنگ و متناسب با نیازهای جامعه شهری بود. با بروز تحولات جدید، شهرها به سرعت تغییرات و دگرگونی هایی را پذیرا شدند. این دگرگونی­ها به شکل رشد سریع جمعیت و گسترش فیزیکی شتاب آمیز شهرها، و به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بوده است. مهمترین مساله­ای که در برابر توسعه شهری قرار می­گیرد، مکان استقرار آنهاست. اصولا استقرار و پیدایش یک شهر بیش از هر چیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است، زیرا عوارض و پدیده­های طبیعی در مکان­گزینی، حوزه نفوذ، پراکندگی، توسعه فیزیکی و امثال آن اثر قاطعی دارند. هدف از این پژوهش بررسی نقش عوامل اکولوژیکی در مکان یابی توسعه شهری، مکان­گزینی شهر نورآباد براساس مدل اکولوژیکی و همچنین مکان­یابی توسعه آتی این شهر است. روش تحقيق، تحليلي – توصيفي است که با استفاده از نرم افزار Arc GIS   9.3 و منطق بولین، مدل اکولوژیکی معیار­های اکولوژیکی توسعه شهری برای شهر نورآباد ممسنی شده است. نتایج تحلیل مکان­گزینی شهر نورآباد در مقایسه با عوامل اکولوژیکی توسعه شهری نشان داد که ارتفاع، بارش و دما مناسب­ترین، شیب، جهت دامنه و خاک نامناسب­ترین عوامل اکولوژیکی در مکان­گزینی شهر نورآباد ممسنی بوده است. در مرحله بعد نتایج مکان­یابی بهینه توسعه فیزیکی شهر نشان داد که عامل فاصله تا مسیل با 98/89 درصد مناسب­ترین و جهت دامنه با 34/12 درصد نامناسب ترین عامل اکولوژیکی در مکان­یابی بهینه بوده است. به منظور اجرای مدل، ابتدا لایه­های هر یک از عوامل به صورت زمین مرجع در محیطGIS تهیه شدند. سپس این لایه­ها برای اجرای مدل به فرمت شبکه­­ای تبدیل شدند. در این راستا لایه­های ارتفاع، شیب، جهت دامنه، زمین شناسی، دما، بارش، فاصله تا مسیل، خاک شناسی، پوشش و کاربری اراضی و فاصله تا محدوده شهر تهیه و مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین ملاحظه­ی نقشه­های حاصل از ترکیب لایه­ها نشان داد که که از محدوده مورد مطالعه برای توسعه آتی، تنها 185 هکتار که معادل 07/1 درصد از سطح کل منطقه است، برای توسعه آتی شهری مناسب می باشد و 93/98 درصد دارای شرایط مناسبی برای توسعه نیست. از نظر جهت­های توسعه، نواحی غرب و شمال مکان­های مطلوب برای توسعه آتی است، تنها 9 هکتار از سطح شهر نورآباد که معادل20/1 درصد می باشد، مناسب و براساس مدل اکولوژیکی مکان­گزینی شده است و 80/98 درصد از سطح شهر نامناسب است.

کلید واژه­ها: توسعه فيزيكي، شهر، عوامل اکولوژیکی، نورآباد ممسنی، منطق بولین،GIS.

فهرست مطالب

عنوان   

فصل اول کلیات تحقیق                                                                                         صفحه

 

1-1)مقدمه.........................................................................................................................................................14

 

1-2). تعریف موضوع.........................................................................................................................................15

 

1-3). اهمیت وارزش تحقیق...........................................................................................................................16

 

1-4). پیشینه تحقیق.........................................................................................................................................17

 

1-5). اهداف تحقیق.........................................................................................................................................20

 

1-6). سوالات و فرضیه­های تحقیق...............................................................................................................21

 

1-7). روش تحقیق............................................................................................................................................21

 

1-7-1). مدل منطق بولین یا منطق صفر و یک.........................................................................................22

 

1-8). مشکلات تحقیق ....................................................................................................................................23

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم: : مبانی نظری

 

2-1)مقدمه...........................................................................................................................................................25

 

2-2). مباحث مربوط به توسعه شهری. ........................................................................................................25

 

2-2-1). شهر......................................................................................................................................................25

 

 2-2-2). برنامه­یزی...........................................................................................................................................26

 

2-2-3). برنامه­ریزی شهری.............................................................................................................................27

 

2-2-4). کاربری اراضی.....................................................................................................................................27

 

2-2-5). رشد و توسعه شهری.........................................................................................................................28

 

2-2-6). مفهوم توسعه فیزیکی.......................................................................................................................28

 

2-2-7). فضای شهری......................................................................................................................................29

 

 2-2-8). بافت....................................................................................................................................................29

 

2-2-9). نظریات مورفولوژیکی و توسعه فیزیکی شهر................................................................................30

 

2-2-10). توسعه فیزیکی شهر از دیدگاه اکولوژیک...................................................................................31

 

2-2-11). نظریه­های هسته­های متعدد شهر یا شهر چند هسته­ای........................................................31

 

2-2-12). نظریه ساخت دوایر متحدالمرکز.................................................................................................32

 

2-2-13). نظریه ساخت ستاره­ای شکل........................................................................................................32

 

2-2-14). نظریه محوری یا توسعه قطاعی شهر..........................................................................................33

 

2-2-15). نظریه شهر خطی............................................................................................................................33

2-3). متغیرهای موثر در مکان­یابی توسعه­ی فیزیکی شهرها.................................................................33

2-3-1). مقدمه.................................................................................................................................................33

2-3-2). ژئومورفولوژی....................................................................................................................................34

2-34). جنس خاک..........................................................................................................................................34

2-3-5). قابلیت خاک. ..................................................................................................................................35

 

2-3-6). شیب...................................................................................................................................................35

 

2-3-7). باد.......................................................................................................................................................35

 

2-3-8). آب­های زیر­زمینی.............................................................................................................................36

 

2-3-9). ارتفاع...................................................................................................................................................36

 

2-3-10). رعایت حریم گسل.........................................................................................................................36

 

2-3-11). جهت­های جغرافیایی......................................................................................................................36

 

2-3-12). حریم رودخانه­ها.............................................................................................................................37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل سوم: معرفی منطقه­ی مورد مطالعه

 

3-1).مقدمه........................................................................................................................................................39

 

3-2). ویژگی­های جغرافیایی-طبیعی منطقه...............................................................................................40

 

3-3). وضعیت توپوگرافی ................................................................................................................................41

 

3-4). وضعیت شیب منطقه...........................................................................................................................42

 

3-5). جهت دامنه..............................................................................................................................................42

 

3-6). ویژگی­های زمین­ساختی و تکتونیکی محدودۀ مورد مطالعه.........................................................45

 

 3-6-1). زمین­شناسی......................................................................................................................................46

 

3-7). ویژگی­های آب و هوایی شهر نورآباد..................................................................................................47

 

3-7-1). تابش آفتاب.................................................................................................................................47

 

3-7-2). میزان دما و رژیم حرارتی..........................................................................................................48

 

3-7-3). پراکندگی بارش در شهر نورآباد ..............................................................................................49

 

 3-7-4). باد .................................................................................................................................................49

 

3-8). وضعیت هیدرولوژی منطقه..............................................................................................................50

 

3-8-1). .منابع آبهای سطحی.....................................................................................................................51

 

 3-8-2 ). منابع آب­های زیرزمینی..............................................................................................................51

 

 3-9). خاکشناسی منطقه مورد مطالعه ......................................................................................................52

 

3-10). خصوصیات زلزله­خیزی محدودۀ مورد مطالعه..............................................................................54

 

3-11) مطالعات تاریخی...................................................................................................................................54

 

3-11-1) وجه تسمیه ......................................................................................................................................54

 

3-12). مطالعات کالبدی.................................................................................................................................54

 

3-12-1). مرحله اول توسعه شهر نورآباد.....................................................................................................54

 

3-12-2). مرحله دوم توسعه از سال 1345 تا قبل از انقلاب اسلامي...................................................56

 

3-12-3). مرحله سوم توسعه شهر بعد از انقلاب تا سال1365..............................................................57

 

3-12-4). مرحله چهارم توسعه شهر از دهه 1365 به بعد. ...................................................................58

 

3-13). تغییر و تحولات جمعیت شهر...........................................................................................................59

 

3-13-1). تراکم خالص و ناخالص جمعیت شهر نورآباد...........................................................................60

 

3-13-2). بررسی وضعیت اشتغال و فعالیت در شهر نورآباد....................................................................60

 

3-14). اقتصاد شهر.......................................................................................................................................... 61

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل و نتیجه­گیری

 

4-1). مقدمه .......................................................................................................................................................64

 

4-2). بررسی وضعیت تناسب عوامل اکولوژیکی منطقه........................................................................64

 

4-2-1).  وضعیت تناسب ارتفاع از سطح دریا منطقه................................................................................62

 

4-2-2).  وضعیت تناسب شیب منطقه.........................................................................................................65

 

4-2-3).  وضعیت تناسب جهت دامنه..........................................................................................................66

 

4-2-4).  وضعیت تناسب زمین­شناسی منطقه............................................................................................67

 

4-2-5). وضعیت تناسب بارش منطقه..........................................................................................................69

 

4-2-6). وضعیت تناسب دما منطقه..............................................................................................................70

 

4-2-7).  وضعیت تناسب فاصله تا مسیل منطقه.......................................................................................71

 

4-2-8). وضعیت تناسب خاک منطقه. ........................................................................................................72

 

  4-2-9). وضعیت تناسب پوشش گیاهی و کاربری اراضی منطقه.... .....................................................73

 

4-2-10). وضعیت تناسب فاصله تا محدوده شهر......................................................................................75

 

4-2-11). ترکیب کلیه لایه­های عوامل اکولوژیکی منطقه. .....................................................................76

 

4-3). مکان­گزینی شهر نورآباد(براساس با مدل اکولوژیکی). ..................................................................77

 

4-4). مکان­یابی بهینه­ی توسعه آتی شهر نورآباد براساس عوامل اکولوژیکی........................................84

 

4-5). پيامدهاي توسعه فيزيكي شهر نورآباد ..............................................................................................91

 

4-5-1). آلودگي آب. .......................................................................................................................................92

 

 4-5-2). تخريب اراضي كشاورزي................................................................................................................92

 

4-6). نتیجه­گیری. ............................................................................................................................................93

 

4-7). آزمون فرضیه­ها.......................................................................................................................................97

 

4-8). ارائه پیشنهادات و راهکارها.................................................................................................................98

 

منابع ومآخذ.. ....................................................................................................................................................99

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول 2-1): معیارهای مدل اکولوژیکی توسعه شهری ایران. .................................................................37

 

جدول 3-1 ): تراکم خالص و ناخالص شهر نورآباد طی سال­های 1385-1345. ...............................60

 

جدول3-2: وضعیت شاغلین شهر نورآباد ممسنی طی سال­های 1385- 1345.................................61

 

جدول 4-1): وضعیت تناسب ارتفاع از سطح دریا منطقه........................................................................65

 

جدول 4-2): وضعیت تناسب شیب منطقه. ..............................................................................................66

 

جدول 4-3): وضعیت تناسب جهت دامنه.................................................................................................67

 

جدول 4-4: وضعیت  تناسب زمین شناسی منطقه .................................................................................68

 

جدول 4-5: وضعیت  تناسب بارش منطقه................................................................................................69

 

جدول 4-6: وضعیت تناسب دما منطقه........................................................................................................70

 

جدول 4-7: وضعیت تناسب فاصله تا مسیل منطقه ................................................................................71

 

جدول 4-8: وضعیت تناسب خاک منطقه...................................................................................................73

 

جدول 4-9: وضعیت تناسب پوشش و کاربری اراضی منطقه................................................................74

 

جدول 4-10: وضعیت تناسب فاصله از شهر...............................................................................................76

 

 جدول 4-11: تعیین مناطق بهینه برای توسعه شهری............................................................................77

 

نقشه4-12: بررسی تناسب عوامل اکولوژیکی در مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد.........................79

 

جدول 4-13: مکان­گزینی شهر نورآباد براساس با مدل اکولوژیکی........................................................86

 

 

 

 

 

فهرست اشکال(نمودارها)

 

نمودار 3-1 : روند تغییرات جمعیت شهر نورآباد طی سال­های 1385-1345......................................59

 

نمودار 3-2 : تراکم خالص و ناخالص شهر نورآباد طی سال­های 1385-1345...................................60

 

نمودار 3- 3: بررسی نقش اقتصادی شهر بر مبنای روش بوژوگارنیه......................................................62

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال( نقشه­ها)

 

نقشه 3- 1: موقعیت جغرافیایی شهر نورآباد ممسنی.................................................................................40

 

نقشه3-2: ارتفاع از سطح دریا منطقه.........................................................................................................41

 

نقشه3-3: شیب منطقه....................................................................................................................................42

 

نقشه3-4: جهت دامنه منطقه.........................................................................................................................45

 

نقشه3-5: زمین شناسی منطقه......................................................................................................................46

 

نقشه3-6: دما منطقه.........................................................................................................................................48

 

نقشه 3-7: بارش منطقه...................................................................................................................................49

 

نقشه 3-8: فاصله از رودخانه و مسیل...........................................................................................................50

 

نقشه 3-9: خاکشناسی منطقه.........................................................................................................................52

 

نقشه  3-10: توسعه ادواری نورآباد................................................................................................................55

 

نقشه 4-1:  بررسی وضعیت تناسب ارتفاع از سطح دریا منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری.......65

 

نقشه4-2: بررسی وضعیت تناسب شیب منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری...................................66

 

نقشه 4-3:  بررسی وضعیت تناسب جهت دامنه منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری...................67

 

نقشه 4-4:  بررسی وضعیت تناسب زمین­شناسی منطقه برای مکان­یابی توسعه شهر......................68

 

نقشه4-5: بررسی وضعیت تناسب بارش منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری...................................69

 

نقشه 4-6:  بررسی وضعیت تناسب دما منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری...................................70

..

نقشه 4-7: بررسی وضعیت تناسب فاصله تا مسیل منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری...............72

 

نقشه 4-8: بررسی وضعیت تناسب خاک منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری..................................73

 

نقشه 4-9:  بررسی وضعیت تناسب پوشش و کاربری منطقه برای مکان­یابی توسعه شهری............75

 

 نقشه 4-10: وضعیت تناسب فاصله تا محدوده شهر برای مکان­یابی توسعه شهری..........................76

 

نقشه4-11: تعیین مکان بهینه برای توسعه فیزیکی و اسکان جمعیت آتی شهر نورآباد...................77

 

نقشه4-12:  تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل ارتفاع  ....................................................79

 

نقشه 4-13: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل شیب.........................................................80

 

نقشه 4-14: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل جهت دامنه............................................80.

 

نقشه 4-15: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل زمین شناسی.........................................81

 

نقشه 4-16: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل بارش........................................................81

 

نقشه 4-17: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل دما. .........................................................82

 

نقشه 4-18: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل  فاصله تا مسیل.....................................82

 

نقشه 4-19: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل خاک.........................................................83

 

نقشه 4-20: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس عامل پوشش و کاربری اراضی.......................83

 

نقشه 4-21: تناسب مکان­گزینی شهر نورآباد براساس کلیه عوامل اکولوژیکی.....................................84

نقشه4-22: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل ارتفاع...................................................86

نقشه4-23: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل شیب...................................................87

نقشه4-24: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل جهت دامنه......................................87

 

نقشه4-25 : مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل زمین­شناسی...................................88

 

نقشه 4-26: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل بارش.............................................88

 

نقشه 4-27: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل دما. ................................................89

 

نقشه 4-28: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل فاصله تا مسیل..............................89

 

نقشه 4-29: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل خاک.................................................90

 

نقشه 4-30: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به عامل پوشش و کاربری اراضی................90

 

نقشه 4-31: مکان­یابی توسعه آتی شهر نورآباد با توجه به کلیه عوامل اکولوژیکی...........................91