چکیده

عدالت اجتماعی به معنای احترام به حقوق دیگران و رعایت مصالح عمومی می باشد. در واقع عدالت اجتماعی نتیجه تکامل اجتماعی است. تحقق عدالت اجتماعی در گرو توزیع مناسب کاربری ها و خدمات عمومی شهری است. هدف این تحقیق بررسی تحقق عدالت اجتماعی در مناطق سه گانه شهر یزد با استفاده از شاخص های امکانات و خدمات شهری و رابطه آن با پراکنش جمعیت و قیمت اراضی از طریق روش های تحلیل عاملی، جمع خدمات، استاندارد سازی ، ضریب ویژگی، تاکسونومی عددی ، آنتروپی شانون و تاپسیس می باشد.

طبق یافته های تحقیق بین مناطق سه گانه شهر یزد نابرابری های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد. وجود نابرابری ناشی از عدم برخورداری عادلانه مناطق از امکانات و خدمات شهری باعث عدم تحقق عدالت اجتماعی در شهر یزد شده است. این امر منجر به تمرکز جمعیت در برخی از نقاط شهر می شود و بازتاب فضایی توزیع ناعادلانه خدمات شهری، تفاوت در قیمت اراضی مناطق سه گانه شهر یزد می باشد. شرایط تحقق عدالت اجتماعی را می توان به توزیع متوازن کاربری اراضی شهری، ایجاد بانک زمین ، تجدید نظر در نحوه تهیه طرح های جامع و توجه ویژه به نواحی بحرانی و آسیب پذیر اشاره نمود.

کلمات کلیدی: توزیع فضایی، خدمات عمومی، ارزش زمین، نابرابری

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات تحقیق

 مقدمه......................................................................................................................................................................1

1-1 بیان مسأله.....................................................................................................................................................3

1-2ضرورت و اهمیت .........................................................................................................................................6

1-3 اهداف تحقیق...............................................................................................................................................8

1-4 فرضیات تحقیق...........................................................................................................................................9

1-5 روش تحقیق.................................................................................................................................................9

1-6 کاربرد نتایج تحقیق....................................................................................................................................10

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

مقدمه......................................................................................................................................................................11

2-1 تعاریف و مفاهیم.........................................................................................................................................11

2-1-1 شهر..........................................................................................................................................................11

2-1-2 عدالت اجتماعی...................................................................................................................................12

2-1-3 فضا........................................................................................................................................................14

2-1-4 توزیع فضایی.......................................................................................................................................15

2-1-5 توزیع خدمات شهری........................................................................................................................16

2-1-6 خدمات اجتماعی.................................................................................................................................16

2-1-7 نابرابری.................................................................................................................................................16

2-1-8 ارزش زمین..........................................................................................................................................17

2-1-9 کاربری زمین.......................................................................................................................................18

2-1-10 توسعه پایدار.....................................................................................................................................18

2-1-11 شهر پایدار.........................................................................................................................................20

2-1-12 توسعه پایدار و عدالت اجتماعی...................................................................................................21

2-1-13 فقر و عدالت اجتماعی...................................................................................................................23

2-1-14 مسکن و عدالت اجتماعی..............................................................................................................27

2-1-15 حاشیه نشینی و عدالت اجتماعی................................................................................................29

2-1-16 پایداری و عدالت اجتماعی............................................................................................................30

2-1-17 عدالت اجتماعی و زمین شهری....................................................................................................32

2-1-17-1 زمین شهری و برخورداری گروه های مختلف از آن............................................................32

2-1-17-2 قیمت زمین و ارزش افزوده(رانت)...........................................................................................32

2-1-18 اقتصاد سیاسی و عدالت اجتماعی..................................................................................................35

2-1-19 طرح های جامع و عدالت اجتماعی...............................................................................................37

2-2 دیدگاه ها، نظریه ها و مکتب ها.............................................................................................................39

2-2-1 عدالت اجتماعی در مکاتب مختلف..................................................................................................39

2-2-1-1 سوسیالیسم و عدالت اجتماعی.....................................................................................................40

2-2-1-2 لیبرالیسم و عدالت اجتماعی.........................................................................................................44

2-2-1-2-1 بررسی نظریات تئوری پردازان لیبرالیسم کلاسیک.............................................................47

2-2-1-2-2 بررسی نظریات اندیشمندان لیبرالیسم نو..............................................................................49

2-2-1-3 نظریات مربوط به اندیشمندان میانه............................................................................................50

2-2-2 عدالت اجتماعی در اسلام....................................................................................................................54

2-2-2-1 عدالت اجتماعی در قرآن کریم.....................................................................................................54

2-2-2-2 عدالت اجتماعی در اندیشه متفکران اسلامی.............................................................................57

2-2-3 دیدگاه بوم شناسی یا دیدگاه مسأله گرایان....................................................................................60

2-2-4 نظریه عدالت اجتماعی در جغرافیای شهری...................................................................................60

2-2-5 نگرش های موجود به جغرافیای شهری در دهه های اخیر.........................................................62

2-2-6 دیدگاه دسترسی به امکانات شهری و عدالت اجتماعی.................................................................64

2-2-7 نظریه توسعه پایدار شهری...................................................................................................................69

2-3 پیشینه عدالت اجتماعی............................................................................................................................70

2-3-1 در جهان..................................................................................................................................................70

2-3-2در ایران......................................................................................................................................................72

2-4 جمع بندی فصل دوم..................................................................................................................................74

فصل سوم : معرفی محدوده مورد مطالعه و روش شناسی

مقدمه.......................................................................................................................................................................76

3-1 کلیات شهرستان یزد....................................................................................................................................76

3-2 ویژگی های شهر یزد....................................................................................................................................77

3-2-1 موقعیت جغرافیایی شهر یزد.................................................................................................................77

3-2-2 وضعیت توپوگرافی، زمین شناسی و ژئومورفولوژی..........................................................................78

3-2-3 منابع آب...................................................................................................................................................81

3-2-3-1 آب های زیرزمینی..............................................................................................................................81

3-2-3-2 آب های سطحی و مسیل ها.............................................................................................................81

3-2-4 ویژگی های جمعیتی..............................................................................................................................82

3-2-4-1 تعداد جمعیت و روند تغییرات آن..................................................................................................82

3-2-4-2 تعداد و بعد خانوار...............................................................................................................................83

3-2-4-3 ترکیب و ساختار سنی و جنسی جمعیت......................................................................................84

3-2-4-3-1 ترکیب و ساختار سنی.................................................................................................................84

3-2-4-3-2 نسبت جنسی.................................................................................................................................87

3-2-4-4 تراکم جمعیت در سطح شهر یزد...................................................................................................87

3-2-4-5 خصوصیات اجتماعی شهر و محلات مختلف آن.........................................................................89

3-2-4-6 پیش بینی و آینده نگری جمعیت شهر یزد تا افق 1400........................................................90

3-2-5 ویژگی های اقتصادی.............................................................................................................................90

3-2-5-1 جمعیت در سن کار..........................................................................................................................90

3-2-5-2 جمعیت فعال و غیر فعال................................................................................................................91

3-5-3 نرخ بیکاری و اشتغال............................................................................................................................91

3-2-6 تحلیل فضایی از سیر تحولات فیزیکی شهر یزد.............................................................................93

3-2-6-1 وجه تسمیه........................................................................................................................................93

3-2-6-2 بافت تاریخی شهر یزد.....................................................................................................................94

3-2-6-3 توسعه شهر یزد در دوره های تاریخی.........................................................................................96

3-2-6-3-1پیش از اسلام................................................................................................................................96

3-2-6-3-2 سده های نخستین اسلامی......................................................................................................97

3-2-6-3-3 زمان آل کالویه...........................................................................................................................98

3-2-6-3-4 دوران اتابکان..............................................................................................................................99

3-2-6-3-5 دوران آل مظفر..........................................................................................................................100

3-2-6-3-6 دوران تیموریان..........................................................................................................................101

3-2-6-3-7 عصر صفویه.................................................................................................................................103

3-2-6-3-8 دوره زندیه و قاجار....................................................................................................................104

3-2-6-3-9 دوره پهلوی.................................................................................................................................105

3-2-6-4 سازمان فضایی شهر یزد از دوره فئودالی تا حال حاضر.........................................................108

3-2-6-5 سازمان فضایی شهر طی چند دهه اخیر...................................................................................111

3-3 روش شناسی.............................................................................................................................................114

3-3-1 مدل تحلیل عاملی..............................................................................................................................114

3-3-1-1 تحلیل عاملی..................................................................................................................................114

3-3-1-2 شاخص ها.......................................................................................................................................115

3-3-1-3 عامل سازی شاخص ها................................................................................................................120

3-3-1-4 نامگذاری عامل ها.........................................................................................................................122

3-3-2 مدل تاکسوندمی عددی....................................................................................................................126

3-3-3 مدل ضریب ویژگی............................................................................................................................130

3-3-4 مدل تاپسیس.....................................................................................................................................131

3-3-5 ضریب آنتروپی...................................................................................................................................132

3-3-6 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس.........................................................................133

3-4 جمع بندی فصل سوم...........................................................................................................................133

فصل چهارم : بحث و تجزیه و تحلیل

مقدمه......................................................................................................................................................................136

4-1 منطقه بندی................................................................................................................................................136

4-1-1 اهداف منطقه بندی..............................................................................................................................137

4-1-2 امتیازات منطقه بندی..........................................................................................................................137

4-1-3 منطقه بندی و عدالت اجتماعی.........................................................................................................138

4-2 منطقه بندی شهر یزد...............................................................................................................................139

4-3 بررسی امکانات و خدمات شهری مورد مطالعه....................................................................................142

4-3-1 خدمات تاریخی و مذهبی...................................................................................................................143

4-3-2 خدمات تولیدی- صنعتی....................................................................................................................144

4-3-3 خدمات نیروی انتظامی.......................................................................................................................144

4-3-4 فضای سبز..............................................................................................................................................144

4-3-5 خدمات بهداشتی- درمانی..................................................................................................................145

4-3-6 فضاهای ورزشی- تفریحی..................................................................................................................146

4-3-7 تأسیسات و تجهیزات شهری..............................................................................................................146

4-4 برخورداری مناطق شهر یزد از امکانات و خدمات شهری.................................................................146

4-4-1 دسترسی به خدمات تاریخی و مذهبی............................................................................................146

4-4-2 دسترسی به خدمات تولیدی- صنعتی.............................................................................................147

4-4-3 دسترسی به خدمات نیروی انتظامی................................................................................................147

4-4-4 دسترسی به فضای سبز......................................................................................................................147

4-4-5 دسترسی به خدمات بهداشتی- درمانی..........................................................................................147

4-4-6 دسترسی به فضاهای ورزشی- تفریحی...........................................................................................148

4-4-7 دسترسی به تأسیسات و تجهیزات شهری......................................................................................148

4-5 رتبه بندی مناطق شهر یزد در مدل تحلیل عاملی.............................................................................149

4-5-1 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل نهادی- فرهنگی.................................................................149

4-5-2 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل کالبدی- اجتماعی.............................................................151

4-5-3 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل زیست- اجتماعی...............................................................152

4-5-4 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل کالبدی- اقتصادی.............................................................153

4-5-5 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل درمانی.................................................................................154

4-5-6 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل نهادی- اجتماعی...............................................................155

4-5-7 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل نهادی- کالبدی.................................................................156

4-5-8 رتبه بندی مناطق شهر یزد در عامل اشتغال................................................................................157

4-5-9 رتبه بندی مناطق شهر یزد در شاخص های تلفیقی..................................................................158

4-6 رتبه بندی شهر یزد با استفاده از مدل سطح بندی سکونتگاه ها..................................................160

4-6-1 جمع واحدهای خدماتی.....................................................................................................................160

4-6-2 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس...........................................................................161

4-6-3 مدل تاکسونومی عددی......................................................................................................................162

4-6-4 مدل ضریب ویژگی..............................................................................................................................162

4-6-5 مدل تاپسیس.......................................................................................................................................163

4-7 قیمت اراضی..............................................................................................................................................167

4-7-1 قیمت اراضی در شهر یزد..................................................................................................................169

4-7-2 رابطه بین قیمت زمین با امکانات و خدمات شهری و جمع ارزشهای عددی........................171

4-8 پراکنش جمعیت در شهر یزد................................................................................................................173

فصل پنجم : آزمون فرضیات، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

مقدمه...................................................................................................................................................................175

5-1 آزمون فرضیات..........................................................................................................................................175

5-1-1 آزمون فرضیه اول................................................................................................................................175

5-1-2 آزمون فرضیه دوم...............................................................................................................................177

5-1-3 آزمون فرضیه سوم..............................................................................................................................178

5-2 جمع بندی و نتیجه گیری.....................................................................................................................179

5-3 راهبردهای عدالت اجتماعی در شهر یزد............................................................................................181

5-4 سیاست های عدالت اجتماعی...............................................................................................................185

5-5 پیشنهادات.................................................................................................................................................187

منابع و مآخذ......................................................................................................................................................189

فهرست جداول

جدول شماره (3-1): جمعیت شهرستان یزد در سال 1390......................................................................77

جدول شماره (3-2) تحولات جمعیتی شهر یزد در سال های 1335-1390.........................................83

جدول شماره (3-3): روند تغییرات بعد خانوار شهر یزد در سال های 1335-1390............................84

جدول شماره (3-4): تعداد و روند جمعیت شهر یزد به تفکیک گروه های سنی...................................86

جدول شماره (3-5): توزیع شاغلان در بخش های عمده فعالیت بر حسب سن.....................................92

جدول شماره (3-6): تحولات اشتغال در بخش های عمده اقتصادی در شهر یزد..................................93

جدول شماره(3-7): مهمترین روستاهای ادغام شده در شهر یزد طی چند دهه اخیر........................113

جدول شماره(3-8): عوامل استخراج شده و مقادیر خاص مربوط به آن.................................................121

جدول شماره(3-9): شاخص های بارگذاری شده در عامل اول.................................................................122

جدول شماره(3-10): شاخص های بارگذاری شده در عامل دوم.............................................................123

جدول شماره(3-11): شاخص های بارگذاری شده در عامل سوم...........................................................123

جدول شماره(3-12): شاخص های بارگذاری شده در عامل چهارم.......................................................124

جدول شماره(3-13) شاخص های بارگذاری شده در عامل پنجم..........................................................124

جدول شماره(3-14): شاخص های بارگذاری شده در عامل ششم.........................................................125

جدول شماره(3-15): شاخص های بارگذاری شده در عامل هفتم.........................................................125

جدول شماره(3-16): فواصل مرکب بین مناطق شهر یزد........................................................................127

جدول شماره(4-1): تعداد کاربری ها در مناطق سه گانه شهر یزد........................................................148

جدول شماره(4-2): رتبه بندی مناطق در عامل نهادی- فرهنگی..........................................................151

جدول شماره(4-3): رتبه بندی مناطق در عامل کالبدی- اجتماعی......................................................152

جدول شماره(4-4): رتبه بندی مناطق در عامل زیست- اجتماعی........................................................153

جدول شماره(4-5): رتبه بندی مناطق در عامل کالبدی- اقتصادی......................................................154

جدول شماره(4-6): رتبه بندی مناطق در عامل درمانی...........................................................................155

جدول شماره(4-7): رتبه بندی مناطق در عامل نهادی- اجتماعی........................................................156

جدول شماره(4-8): رتبه بندی مناطق در عامل نهادی- کالبدی..........................................................157

جدول شماره(4-9): رتبه بندی مناطق در عامل اشتغال.........................................................................158

جدول شماره(4-10): رتبه بندی مناطق در شاخص های تلفیقی.........................................................159

جدول شماره(4-11): رتبه بندی و ارزش عددی جمع واحدهای خدماتی..........................................161

جدول شماره(4-12): Z استاندارد شده داده های مختلف الجنس........................................................161

جدول شماره(4-13): رتبه بندی داده های استاندارد شده ...................................................................161

جدول شماره(4-14): درجه توسعه یافتگی و سرمشق توسعه...............................................................162

جدول شماره(4-15): ضریب ویژگی سرویس های خدماتی مناطق شهر یزد....................................162

جدول شماره(4-16): رتبه بندی مدل ضریب ویژگی..............................................................................163

جدول شماره(4-17): ماتریس داده ها........................................................................................................163

جدول شماره(4-18): مدل آنتروپی شانون................................................................................................164

جدول شماره(4-19): آنتروپی، انحراف معیار و وزن های هر یک از شاخص ها...............................164

جدول شماره(4-20): کمی سازی ماتریس تصمیم گیری.....................................................................164

جدول شماره(4-21): ماتریس اوزان شاخص ها......................................................................................165

جدول شماره(4-22): ماتریس بی مقیاس شده موزون و ایده آل مثبت و منفی.............................165

جدول شماره(4-23): فواصل مثبت و منفی............................................................................................166

جدول شماره(4-24): رتبه بندی مناطق..................................................................................................166

جدول شماره(4-25): قیمت اراضی در مناطق سه گانه شهر یزد.........................................................170

جدول شماره(4-26):محاسبه ضریب همبستگی قیمت زمین، برخورداری از امکانات و درجات توسعه......171

جدول شماره(4-27): وضعیت مناطق شهر یزد..........................................................................................173

جدول شماره(4-28): توزیع فضایی جمعیت در مناطق سه گانه شهر یزد...........................................174

جدول شماره(5-1): همبستگی پیرسون بین عوامل..................................................................................176

فهرست اشکال

شکل(3-1): نقشه تقسیمات سیاسی استان یزد.............................................................................................78

شکل(3-2): ساختار سنی جمعیت در مناطق شهری یزد............................................................................85

شکل(3-3): بررسی نسبت جنسی در مناطق شهری یزد............................................................................87

شکل(3-4): مقایسه تراکم جمعیتی مناطق شهر یزد...................................................................................89

شکل(3-5): توزیع شاغلان در بخش های عمده فعالیت..............................................................................91

شکل(3-6): نقشه محدوده تاریخی شهر یزد .................................................................................................96

شکل(3-7): نقشه توسعه فیزیکی شهر یزد در دوره های تاریخی............................................................108

شکل(4-1): نقشه تقسیمات کالبدی شهر یزد ............................................................................................142

شکل(4-2): نقشه کاربری اراضی شهر یزد....................................................................................................149

شکل(4-3): نقشه رتبه بندی مناطق شهری از نظر پایداری.....................................................................159

شکل(4-4): نقشه رتبه بندی نهایی درجات توسعه در مناطق یزد..........................................................166

شکل(4-5): دسته بندی کلی عوامل تأثیرگذار در قیمت زمین و مسکن...............................................168

شکل (4-6): نقشه رتبه بندی اراضی مناطق شهر یزد...............................................................................173