چکیده

حمل­ونقل شهری یکی از اصلی­ترین زیر بخش‌های توسعه و برنامه­ریزی شهری می­باشد. شهروندان همه روزه با شبکه­های پیاده و سواره و انواع مختلف حمل­ونقل تماس داشته و برای پاسخ­گویی به طیفی از نیازهای شغلی، تحصیلی، خرید، تفریح و غیره از حمل­ونقل شهری استفاده می­کنند؛ بنابراین حمل­ونقل به یکی از مهم­ترین بخش­های کیفیت زندگی شهروندان تبدیل شده است. اما متأسفانه طی سال­های اخیر بر اثر توسعه مبتنی بر حرکت اتومبیل، مسائل و مشکلات حمل­ونقلی متعددی بروز کرده است و تا زمانی که برنامه­های توسعه شهری برمبنای حرکت اتومبیل تهیه و اجرا گردند دستیابی به حمل­ونقل پایدار امکان­پذیر نخواهد بود. برای غلبه بر چنین مشکلاتی نیاز است که در گام اول حمل­ونقل شهری از بعد پایداری ارزیابی شده و سپس راه­حل­هایی برای بهبود شرایط موجود پیشنهاد گردد.

هدف از ارائه­ی تحقیق حاضر ارزیابی وضعیت حمل­ونقل درون شهری پایدار در شهرهای میانی بوده است که در آن شهر نیشابور به عنوان نمونه انتخاب شده و نظام موجود حمل و نقل این شهر با استفاده از تکنیک­های تحلیلیAHP[1]  گروهی و SWOT[2] مورد بررسی قرار گرفته است. نیشابور شهری تک­ هسته­ای بوده و بر اساس مطالعات انجام شده مشخص شد که حمل­ونقل این شهر و شیوه­های سفر در آن با شاخص­های حمل­ونقل پایدار فاصله دارد. هدف حمل­ونقل پایدار هرگز حذف هیچ­یک از شیوه­های سفر نبوده، بلکه فراهم آوردن امکانات و زیرساخت­ها و تشویق به استفاده از شیوه­های پایدارتر و به حداقل رساندن استفاده از شیوه­های ناپایدار می­باشد؛ و در نتیجه سعی می­شود مناسب­ترین ترکیب شیوه­های حمل­ونقل در آن ارائه گردد. برمبنای نتایج حاصل از AHP، مناسب­ترین ترکیب حمل­ونقل برای نیشابور اینگونه حاصل شد: 33.8% پیاده­روی، 22% دوچرخه­سواری، 14.5% اتوبوس و مینی­بوس، 12.5% تاکسی 9.6% اتومبیل شخصی و نهایتاً 7.7% موتورسیکلت. در نتیجه با استفاده از روش AHP پیاده­روی به­عنوان گزینه برتر شناخته شده و امکانات و محدودیت­های آن در قالب نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید با استفاده از روش تحلیلی SWOT بررسی گردید و درنهایت نیز پیشنهاداتی در قالب راهبردهای چهارگانه ارائه شده و با استفاده از تکنیک QSPM[3] اولویت­بندی شد.

کلیدواژه: حمل­ونقل پایدار[4]، روش تحلیل سلسله­مراتبی گروهی (AHP ) ، ماتریس SWOT، توسعه پیاده­مدار[5]، نیشابور[6]

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات تحقیق 1

1-1- مقدمه 2

2-1- بیان مسأله 2

3-1- ضرورت و اهمیت موضوع 3

4-1- اهداف تحقیق 4

1-4-1- هدف اصلی تحقیق 4

2-4-1- اهداف فرعی 4

5-1- پرسش‌های تحقیق 5

1-5-1 – پرسش اصلی 5

2-5-1- پرسش‌های فرعی 5

6-1- پیشینه تحقیق 5

7-1- فرآیند تحقیق 7

8-1- روش تحقیق 10

9-1- کاربرد نتایج تحقیق 12

10-1- مشکلات و موانع تحقیق 12

11-1- مفاهیم اصلی تحقیق 12

12-1- جمع‌بندی 16

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق 17

1-2- مقدمه 18

2-2- مروری بر پیشینه برنامه ریزی حمل و نقل 18

1-2-2-سیر تکامل تفکر برنامه ریزی حمل و نقل شهری در جهان ( پس از دهه 1980): 18

2-2-2-سیر تکامل تفکر برنامه ریزی حمل و نقل در ایران 22

3-2- نظریه‌ها و دیدگاه‌های مرتبط با حمل و نقل پایدار 24

1-3-2- نظریه توسعه پایدار- توسعه پایدار شهری 24

2-3-2-  جنبش نوشهرسازی ( نوشهرگرایی) 27

3-3-2-دیدگاه‌های اندیشمندان حمل و نقل انسان محور 29

1-3-3-2-  جین جیکوبز 29

2-3-3-2- کالین بوکانان 30

3-3-3-2-دونالد اپلیارد 31

4-3-3-2-  پیتر کالتروپ 32

4-2- ابعاد حمل و نقل پایدار شهری 32

1-4-2- بعد زیست‌محیطی حمل و نقل پایدار 33

2-4-2- بعد اجتماعی حمل و نقل پایدار 33

3-4-2- بعد اقتصادی حمل و نقل پایدار 33

5-2- محورهای حمل و نقل پایدار 34

6-2- اهداف حمل و نقل پایدار 35

7-2-راهبردها و استراتژی‌های عمده حمل و نقل پایدار 38

1-7-2-تغییرات در تکنولوژی وسایل نقلیه / سوخت 39

2-7-2-اصلاح نحوه‌ی استفاده از وسایل 39

3-7-2-مدیریت تقاضا 39

4-7-2-استراتژی کاربری زمین 40

8-2- سیاست‌های عمده‌ی حمل و نقل پایدار 40

9-2- اصول برنامه ریزی و سیاست گذاری در دست‌یابی به حمل و نقل پایدار 41

1-9-2- محدودیت تردد وسایل نقلیه 41

2-9-2-تغییر ساختار شهری و کاربری زمین 42

3-9-2-کاهش نیاز به سفر و تقلیل تأثیرات سوء حمل و نقل 43

1-3-9-2-ترویج پیاده‌سازی 43

2-3-9-2- ترویج دوچرخه سواری 43

3-3-9-2-گسترش حمل و نقل عمومی 43

4-9-2-تغییر فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه‌ی شخصی 44

5-9-2-مدیریت تقاضای سفر 44

1-5-9-2- پیش‌بینی پارکینگ‌ها 44

2-5-9-2- پیش‌بینی نیازهای حرکت کالا 45

3-5-9-2- پیش‌بینی نیازهای معلولین 45

6-9-2- ارتقاء کیفیت زیست‌محیطی 45

7-9-2-توجه به نقش شبکه‌ی حمل و نقل در مدیریت بحران حوادث طبیعی 46

10-2-شاخص‌های حمل و نقل پایدار 46

11-2-چالش‌های اصلی توسعه پایدار حمل و نقل 51

1-11-2-چالش‌های پایداری مالی و اقتصادی حمل و نقل 51

2-11-2-چالش‌های پایداری محیطی و بو مشناسی حمل و نقل 51

3-11-2-چالش‌های پایداری اجتماعی و توزیعی حمل و نقل 52

12-2-چارچوب نظری تحقیق 52

13-2-  پیاده‌سازی ( حمل و نقل پیاده‌ محور ) 53

1-13-2-  مقدمه 53

2-13-2-  ضرورت و اهمیت موضوع 54

3-13-2- مؤلفه‌های تأثیرگذار در محیط‌های پیاده‌سازی 55

4-13-2-  اصول و معیارهای حمل و نقل پیاده‌سازی 62

5-13-2- راهبردها و سیاست‌های حمل و نقل پیاده‌سازی 63

6-13-2-  نتیجه‌گیری 64

14-2- دوچرخه سواری 65

1-14-2- مقدمه 65

2-14-2-  پیشینه تردد دوچرخه در جهان و ایران 66

3-14-2- انواع مسیرهای دوچرخه 66

4-14-2- عوامل مؤثر در طراحی شبکه دوچرخه سواری موفق شهری 67

5-14-2-  نتیجه‌گیری 68

15- 2- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری 68

فصل سوم : روش شناسی 70

1-3- مقدمه 71

2-3- روش تحقیق 71

3-3- جامعه‌ی آماری 73

4-3-روش نمونه گیری، حجم نمونه مورد مطالعه 74

5-3- فرآیند تحقیق 76

6-3-تکنیک‌های آماری مورد استفاده در توصیف و تحلیل اطلاعات 78

1-6-3- چارچوب مفهومی مدل روش تحلیل سلسله( AHP)  گروهی 78

1-1-6-3-  تصمیم گیری و روش تحلیل آن 78

2-1-6-3-دلیل استفاده از روش AHP 78

3-1-6-3-  روش تحلیل سلسله (AHP) 79

4-1-6-3-  روش تحلیل سلسله (AHP) گروهی 81

2-6-3- چارچوب مفهومی مدل SWOT 83

1-2-6-3-  ضرورت و کاربرد تحلیل SWOT در شهرسازی 83

2-2-6-3-  مفاهیم پایه تحلیل SWOT 83

3-2-6-3-  چارچوب و فرآیند تکنیک SWOT 86

4-2-6-3-  مراحل انجام تحلیل SWOT و تلفیق آن با ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی IE 87

7-3- محدودیت‌های روش‌شناختی تحقیق 89

8-3-تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم و شاخص‌ها 90

9-3- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری 90

فصل چهارم : بررسی نمونه موردی و ارائه یافته‌های تحقیق 91

1-4- مقدمه 92

2-4- معرفی اجمالی قلمرو مکانی تحقیق ( شهر نیشابور ) 92

1-2-4- روند رشد و دگرگونی جمعیتی و گسترش شهر نیشابور 93

1-1-2-4- روند دگرگونی جمعیت شهر نیشابور 93

2-1-2-4- روند دگرگونی و گسترش شهر نیشابور 94

2-2-4- بررسی پیشنهادات حمل و نقلی طرحهای تهیه شده برای نیشابور 95

1-2-2-4- طرح تفصیلی نیشابور ( مصوب سال 1382) 95

2-2-2-4- مطالعات ساماندهی ترافیک شهر نیشابور ( مصوب 1382 ) 96

3-2-2-4-مطالعات نیازمندی‌های ترافیکی شهر نیشابور در افق طرح جامع شهرسازی 97

4-2-2-4-جمع‌بندی 98

3-2-4- مطالعه شبکه خیابان‌های اصلی شهر 99

4-2-4- اهداف سفر در شهر نیشابور 100

5-2-4- بررسی شیوه‌های مختلف حمل و نقل در وضع موجود شهر نیشابور 102

1-5-2-4- حمل و نقل عمومی و نیمه عمومی 102

1-1-5-2-4-اطلاعات خطوط تاکسیرانی و اتوبوس رانی موجود 103

2-5-2-4- مطالعات مربوط به شبکه دوچرخه سواری نیشابور 106

4-2-5- 3-بررسی عبور و مرور عابرین پیاده و کریدورهای مربوطه در سطح شهر نیشابور 109

3-4- توصیف یافته‌های تحقیق 110

1-3-4- مقدمه 110

2-3-4-  روش AHP گروهی 111

1-2-3-4- ساخت درخت سلسله 112

2-2-3-4-  انجام مقایسه زوجی معیارها و زیر معیارها ( در صورت وجود ) 115

3-2-3-4-  مقایسه زوجی گزینه‌ها بر اساس معیارها یا زیر معیارها 116

4-2-3-4-  تشکیل جدول‌های مقایسه گروهی و استخراج اولویت‌ها از آن‌ها 117

5-2-3-4-  ترکیب جداول و انتخاب گزینه برتر 117

6-2-3-4-بررسی نرخ سازگاری 118

3-3-4- روش SWOT 118

1-3-3-4-  مرحله یک : ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و عوامل خارجی و ماتریس بررسی رقابتی 119

2-3-3-4- مرحله دوم : انواع راهبردهای امکان پذیر 122

4-4- تحلیل یافته‌های تحقیق 126

1-4-4- نتایج حاصل از مراحل روش AHP 126

2-4-4- نتایج حاصل از مراحل روش SWOT 144

1-2-4-4- مرحله اول: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و عوامل خارجی و ماتریس بررسی رقابتی 145

2-2-4-4-  مرحله دوم تعیین جایگاه راهبردها 149

3-2-4-4- مرحله سوم : تصمیم گیری؛ تعیین اولویت راهبردها با استفاده از تکنیک QSPM 150

5-4- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری 170

فصل 5 : جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادات 171

1-5- مقدمه 172

2-5 – مروری بر اهداف طرح 173

1-3-5- هدف اصلی تحقیق 173

2-3-5- اهداف فرعی 174

3-5- پرسش‌های تحقیق 174

4-5- نتیجه‌گیری 178

5-5- پیشنهادات 180

1-5-5- پیشنهادات این تحقیق 180

2-5-5- پیشنهاد پروژه‌ها و اقدامات آتی 180

1-2-5-5- اقدامات پیشنهادی 181

2-2-5-5- طرح‌ها و پروژه‌های پیشنهادی 181

منابع 182

پیوست‌ها 187

پیوست شماره1: پرسشنامه AHP با هدف شناسایی شیوه‌های حمل و نقل پایدار شهری برای نیشابور 188

پیوست شماره2: پرسشنامه SWOT با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه پیاده‌سازی نیشابور 202

پیوست شماره3: پرسشنامه QSPM با هدف تعیین میزان اثر هر یک از عوامل در رسیدن به راهبردهای ارائه شده برای ارتقاء توسعه پیاده‌سازی 206

فهرست نقشه‌ و شکل‌ها

شکل شماره 1-2: روابط بین ابعاد حمل و نقل پایدار 34

نقشه شماره 1-4 : موقعیت شهر نیشابور 93

نقشه شماره 2-4: جهات گسترش شهر نیشابور 95

نقشه شماره 3-4 : مراکز اصلی جاذب سفر در نیشابور 102

نقشه شماره 4-4: مسیر خطوط اتوبوس رانی شهر نیشابور ( سال 1390) 104

نقشه شماره 5-4 : مسیر خطوط تاکسیرانی شهر نیشابور ( سال 1390) 106

نقشه شماره 6-4 : مسیرهای پیشنهادی ایجاد شبکه دوچرخه در نیشابور 108

شکل شماره 1-4: روابط شماتیک ابعاد سه‌گانه حمل و نقل پایدار 116

فهرست جداول

جدول شماره 1-2: نظریه‌های مرتبط با حمل و نقل شهري از 1980 تا كنون 21

جدول شماره 2-2: اصول و معیارهای شهر پایدار از دیدگاه ویلر 26

جدول شماره3-2: اهداف حمل و نقل پایدار 36

جدول شماره4-2: اهداف و شاخص‌های پیشنهادی مؤسسه‌ی سیاست حمل و نقلی ویکتوریا ( Litman,2010) 37

جدول شماره 5-2: سیاست‌های عمده‌ی حمل و نقل پایدار 40

جدول شماره6-2: شاخص‌های حمل و نقل پایدار ارائه شده توسط برخی سازمان‌های بین‌المللی معتبر 48

جدول شماره7-2: شاخص‌های حمل و نقل پایدار در هر سه بعد اجتماعی –اقتصادی و زیست‌محیطی 50

جدول شماره 8-2 : خلاصه مطالعات انجام گرفته در زمینه قابلیت پیاده‌سازی به تفکیک جامعه آماری، مؤلفه‌های محیطی مورد استفاده و نوع سنجش 57

جدول شماره 9-2  : جمع‌بندی مؤلفه‌ها و شاخص‌های مورد استفاده در مطالعات مرتبط با سنجش قابلیت پیاده‌سازی 60

جدول شماره 1-3 : تعیین ارزش معیارها و گزینه‌ها نسبت به یکدیگر توسط نظر کارشناسان 80

جدول شماره 2-3 : راهبردهای چهارگانه بر اساس تحلیل SWOT 85

جدول شماره 3-3 : امتیاز میزان جذابیت هر عامل 89

جدول  شماره 1-4: روند رشد جمعیت شهر نیشابور 94

جدول شماره 2-4: مشخصات معابر شهر نیشابور ( سال 1390) 100

جدول شماره 3-4: هدف از سفر در سطح شهر نیشابور ( 1389) 101

جدول شماره 4-4 : مبدأ و مقصد خطوط اتوبوس رانی وضع موجود نیشابور ( سال 1390) 103

جدول شماره 4-5 : اطلاعات خطوط تاکسیرانی شهر نیشابور ( سال 1390) 105

جدول شماره 6-4 : ویژگی‌های پیاده‌سازی عمده شهر نیشابور 109

جدول شماره 7-4 : تعیین ارزش معیارها و گزینه‌ها نسبت به یکدیگر توسط نظر کارشناسان 115

جدول شماره 8-4 : نقاط قوت پیاده‌سازی در شهر نیشابور 119

جدول شماره 9-4 : نقاط ضعف پیاده‌سازی در شهر نیشابور 120

جدول شماره 10-4 : فرصت‌های پیاده‌سازی در شهر نیشابور 121

جدول شماره 11-4 : تهدیدهای پیاده‌سازی در شهر نیشابور 122

جدول شماره 12-4 : ماتریس نهایی مقایسه زوجی زیر معیارهای بعد اجتماعی 127

جدول شماره 13-4 : ماتریس نهایی مقایسه زوجی زیرمعیارهای بعد اقتصادی 128

جدول شماره 14-4 : ماتریس نهایی مقایسه زوجی زیرمعیارهای بعد زیست‌محیطی 129

جدول شماره 15-4 : تعیین امتیاز نهایی گزینه‌ها 131

جدول شماره 16-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با معیارها 133

جدول شماره 17-4: ماتریس عوامل داخلی پیاده‌سازی در شهر نیشابور 146

جدول شماره 18-4: ماتریس عوامل خارجی پیاده‌سازی در شهر نیشابور 148

جدول شماره 19-4 : ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی QSPM پیاده‌سازی نیشابور 153

جدول شماره 20-4 : تعیین اولویت راهبردهای WT پیاده‌سازی در نیشابور با استفاده از تکنیک QSPM 169

جدول شماره 1-5 : معیارها و زیرمعیارها ( شاخص‌های ) حمل و نقل پایدار نیشابور 176

فهرست نمودارها

نمودار شماره 1-1: فرآیند تحقیق حاضر 9

نمودار شماره 1-2 : چارچوب نظری تحقیق حاضر 53

نمودار شماره 1-3: روش تحقیق مورد استفاده در تحقیق حاضر 72

نمودار شماره 2-3: فرآیند تحقیق حاضر با جزئیات بیشتر به صورت شماتیک 77

نمودار شماره 3-3 : فرآیند تصمیم گیری گروهی به کمک AHP 82

نمودار شماره 4-3 : مراحل انجام تحلیل و تعیین راهبرد از طریق روش SWOT 86

نمودار شماره 1-4: درخت سلسله تصمیم برای شناسایی شیوه‌های حمل و نقل پایدار نیشابور 114

نمودار شماره 2-4 : میزان ضریب اهمیت زیر معیارهای بعد اجتماعی 127

نمودار شماره 3-4 میزان ضریب اهمیت زیر معیارهای بعد اقتصادی 129

نمودار شماره 4-4: میزان ضریب اهمیت زیر معیارهای بعد زیست‌محیطی 130

نمودار شماره 5-4 : امتیاز نهایی گزینه‌های مختلف (شیوه‌های مختلف سفر ) 132

نمودار شماره 6-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با معیارها 134

نمودار شماره 7-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه دسترسی اقشار مختلف 134

نمودار شماره 8-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه ایمنی ( میزان جراحات و مرگ‌ومیر) 135

نمودار شماره 9-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه امنیت اجتماعی 136

نمودار شماره 10-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه ترجیح مردم به استفاده 136

نمودار شماره 11-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه حفاظت از فرهنگ سنتی نیشابور 137

نمودار شماره 12-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان راحتی سفر 138

نمودار شماره 13-4: امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه نرخ سرمایه‌ از دیدگاه کاربر /استفاده کننده 139

نمودار شماره 14-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه نرخ سرمایه‌ از دیدگاه دولت/متولیان امر 139

نمودار شماره 15-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان هزینه نگهداری و استفاده از دید کاربر/استفاده کننده 140

نمودار شماره 16-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان هزینه نگهداری و استفاده از دید دولت/متولیان امر 141

نمودار شماره 17-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان کرایه سفر 141

نمودار شماره 18-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه زمان سفر 142

نمودار شماره 19-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان انتشار آلودگی‌های زیست‌محیطی 143

نمودار شماره20-4: امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه میزان اشتغال فضا 143

نمودار شماره 21-4 : امتیاز هر یک از گزینه‌ها در ارتباط با مؤلفه حفاظت از محیط زیست 144

نمودار شماره 22-4 : تعیین ناحیه‌ی مورد تأکید ( جایگاه ) راهبردها با استفاده از ماتریس IE 150

[1] Analytical Hierarchy Process

[2] SWOT Matrix

[3] Quantitative Strategic Planning Matrix

[4] -Sustainable Transportation

[5] - Pedestrian-oriented Development

[6] - Neyshabur