خلاصه فارسي              

آريپيپرازول يک داروي ضد سايکوز آتيپيکال است که با ترکيبي از فعاليت آنتاگونيستي رسپتور 5-HT2A و پارشيال آگونيستي رسپتورهاي5-HT1A  و D2 دوپامين اثر درماني خود را نشان مي‌دهد. اين دارو در درمان اسکيزوفرني، اختلالات دو قطبي تيپ I و به عنوان درمان کمکي در افسردگي ماژور استفاده مي‌شود.

در مواردي كه پاسخ مناسب از دارو ديده نشده، اندازه‌گيري سطوح پلاسمايي به منظور رساندن آن به مقادير لازم قبل از قطع دارو و جايگزين کردن ديگر داروهاي ضد سايکوز ضروري است. با توجه به اينکه سطح پلاسمايي آريپيپرازول به مقادیر نانوگرم در ميلی‌ليتر مي‌رسد، لذا مي‌بايست از متدي استفاده کرد که قدرت شناسايي و تفکيک اين دارو را در اين غلظت کم داشته باشد.

در اين مطالعه يك روش ميكرواستخراج فاز مايع با استفاده از فيبر توخالي به همراه كروماتوگرافي مايع با عملكرد بالا (HPLC) و دتکتور UV جهت پيش تغليظ و شناسايي آريپيپرازول در پلاسما و ادرار به كار برده شد. آريپيپرازول از 15 ميلي‌ليتر محلول بازي نمونه با 8/8 :pH به داخل يك حلال آلي (اکتانول) كه در منافذ ديواره فيبر قرار داشت استخراج شد. به دنبال آن اين دارو از حلال آلي به داخل فاز گيرنده ی آب با ماهيت اسيدي كه در داخل فيبر قرار داشت وارد شد. در اين مطالعه فاكتورهاي موثر در ميكرواستخراج شامل pH فاز دهنده و فاز گيرنده، نوع حلال آلي، قدرت يوني فاز دهنده، دماي فاز دهنده، زمان استخراج و سرعت هم‌زدن بررسي و بهينه شد.

 پس از استخراج دارو با شرايط بهينه فاز دهنده با8/8:pH و فاز گيرنده با 4/2: pH، حلال آلي اکتانول، زمان استخراج 45 دقيقه، دماي فاز دهنده 40 درجه سانتيگراد، دور هم‌زن 625 و بدون اضافه کردن نمک، فاكتور پيش تغليظ 127 و حد تشخيص ng/ml 9/3 و انحراف معيار استاندارد در يك روز كاري %4/2 و انحراف استاندارد نسبي در چند روز كاري متوالي %9/3 حاصل شد.

مقدمه

علم شيمي تجزيه روش‌هاي متنوعي را براي آناليز كمي و كيفي مواد ارائه مي دهد. امروزه روش‌هاي جداسازي، تفكيك گونه‌اي موجود در بافت‌هاي پيچيده را با حد تشخيصي در حد خيلي كم (فمتوگرم) مقدور ساخته است. علاوه بر روش‌هاي جداسازي، مرحله‌ي آماده‌سازي نمونه نيز يكي از مهم‌ترين مراحل در روند تجزيه مي‌باشد. اين مرحله شامل تبديل بافت يك نمونه حقيقي به حالتي است كه براي تجزيه با يك تكنيك جداسازي و يا روش‌هاي ديگر مناسب باشد. مي‌توان گفت مرحله آماده‌سازي نمونه براي اهداف زير طراحي شده است:

1- حذف مزاحمت‌ها از نمونه به منظور افزايش گزينش‌پذيری روش

2- پيش تغليظ آناليت مورد نظر و افزايش غلظت آن به نحوی كه بتوان آنرا با دستگاه‌هاي تجزيه‌اي اندازه‌گيري كرد.

3- تبديل آناليت‌ها به فرمي كه براي شناسايي با دستگاه تجزيه‌اي مناسب باشد.

اساسي‌ترين روش آماده‌سازي نمونه، روش استخراج است. تلاش متخصصين شيمي تجزيه براي ابداع و توسعه‌ي روش‌هاي اندازه‌گيري با دقت و صحت بالا و نيز حذف مراحل دستي كه موجب تكرارپذيري پايين در روش‌هاي تجزيه‌اي مي‌شود، باعث شده كه روش‌هاي استخراجي نويني ابداع گردد. شكل (A) روش‌هاي مختلف استخراج و ميكرواستخراج را دسته‌بندي مي‌كند كه راجع به آنها توضيحات مفصلي در مراجع آمده است (1).

در كليات به اختصار راجع به ميكرواستخراج مايع- مايع با قطره و روش‌هاي استخراج بر پايه استفاده از فيبرهاي توخالي متخلخل بحث خواهد شد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                         صفحه

خلاصه فارسي........................................ 1

مقدمه ............................................ 2

فصل اول: کليات

1-1. ضرورت و اهميت موضوع........................... 5

1-2. بيان مساله ................................... 5

1-3. اهداف......................................... 6

فصل دوم: بررسي متون و مطالعات ديگران در اين زمينه

2-1. مروري بر روش‌هاي استخراج مايع- مايع و ميكرواستخراج مايع- مايع.............................................. 8

2-1-1. ميكرواستخراج فاز مايع....................... 8

2-1-1-1. ميكرواستخراج فاز مايع با تك قطره.......... 8

2-1-1-2. ميكرواستخراج فاز مايع با فيبر توخالي..... 11

2-1-1-2-1. اصول استخراج و سيستم‌هاي مختلف در استفاده از HF-LPME 12

2-1-1-2-2. جنبه‌هاي عملي و پيكربندي‌هاي مختلف HF-LPME 15

2-1-1-2-3. ميكرواستخراج فاز مايع از فضاي فوقاني با فيبر توخالي.................................................. 18

2-1-1-3. ميكرواستخراج فاز مايع با استفاده از انجماد حلال استخراج كننده............................................. 21

2-1-1-4. ميكرواستخراج فاز مايع- مايع پخشي (DLPME).. 21

2-1-2. استخراج فاز جامد........................... 22

2-2. كروماتوگرافي................................. 22

2-2-1. دسته‌بندي روش‌هاي كروماتوگرافي............... 23

2-2-1-1. كروماتوگرافي مايع با كارآيي بالا (HPLC).... 23

2-2-1-2. دستگاه‌هاي كروماتوگرافي مايع.............. 25

2-2-1-2-1. مخزن فاز متحرك......................... 26

2-2-1-2-2. سيستم‌هاي پمپ كننده..................... 26

2-2-1-2-3. سيستم‌هاي تزريق نمونه................... 27

2-2-1-2-4. ستون‌هاي كروماتوگرافي مايع............. 28

2-2-1-2-4-1. انواع پر كننده‌هاي ستون............... 29

2-2-1-2-5. دماي پيستون............................ 29

2-2-1-2-6. آشكارسازها............................. 29

2-2-1-2-6-1. آشكارساز فوتومتريك................... 30

2-2-1-2-6-2. آشكارساز جذب فرابنفش (UV)............. 31

2-3. بررسي مطالعات HF-HPME ........................ 32

2-4. بررسي داروي مورد مطالعه...................... 36

2-4-1. فارماكوكنتيك دارو.......................... 36

2-4-2. مكانيسم اثر دارو........................... 37

2-4-3. موارد مصرف دارو............................ 37

2-4-4. دوز مصرفي دارو............................. 38

2-4-5. موارد منع مصرف و احتياط.................... 39

2-4-6. عوارض جانبي................................ 39

2-4-7. تداخلات..................................... 40

2-4-8. اشكال دارويي............................... 41

2-4-9. خصوصيات فيزيكي دارو........................ 41

2-5. اهميت اندازه‌گيري آريپيپرازول................. 42

2-6. اهداف........................................ 42 

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1. مواد شيميايي و تجهيزات دستگاهي............... 44

3-1-1. مواد شيميايي، استانداردها و نمونه‌هاي حقيقي. 44

3-1-2. تجهيزات دستگاهي............................ 44

3-2. روش استخراج.................................. 45

3-2-1. استخراج به اختصار طي مراحل زير انجام گرفت.. 45

3-2-2. مراحل بهينه‌سازي............................ 47

3-2-2-1. بهينه‌سازي شرايط جداسازي.................. 47

3-2-2-2. بهينه‌سازي شرايط استخراج.................. 47

3-2-2-2-1. نوع حلال آلي............................ 47

3-2-2-2-2. اثر pH فاز دهنده....................... 47

3-2-2-2-3. اثر pH فاز گيرنده...................... 47

3-2-2-2-4. اثر قدرت يوني فاز دهنده................ 48

3-2-2-2-5. اثر همزدن محلول آناليت................. 48

3-2-2-2-6. اثر زمان استخراج....................... 48

3-2-2-2-7. اثر دما................................ 48

3-2-3. ارزيابي كارآيي روش استخراج................. 48

3-2-3-1. منحني درجه‌بندي........................... 48

3-2-3-2. تعيين فاكتور پيش تغليظ (PF)............... 49

3-2-3-3. تعيين تكرارپذيري (RSD).................... 49

3-2-4. آناليز نمونه حقيقي......................... 49

فصل چهارم: نتايج

4-1. ميكرواستخراج سه فازي بر پايه استفاده از فيبر توخالي متخلخل.................................................. 51

4-1-1. اصول تئوري................................. 51

4-2. مراحل بهينه‌سازي.............................. 54

4-2-1. بهينه‌سازي شرايط جداسازي.................... 54

4-2-2. بهينه‌سازي شرايط استخراج.................... 55

4-2-2-1. نوع حلال آلي.............................. 55

4-2-2-2. اثر pH فاز گيرنده و فاز دهنده............ 56

4-2-2-3. اثر سرعت همزدن محلول آناليت.............. 58

4-2-2-4. اثر قدرت يوني فاز دهنده.................. 59

4-2-2-5. اثر زمان استخراج......................... 61

4-2-2-6. اثر دما.................................. 61

4-3. تعيين پارامترهاي تجزيه‌اي روش استخراج......... 63

4-3-1. تهيه‌ي منحني درجه‌بندي....................... 63

4-3-2. فاكتور پيش تغليظ (PF)....................... 64

4-3-3. تعيين حد تشخيص (LOD)........................ 65

4-3-4. تكرارپذيري روش (RSD)........................ 66

4-4. آناليز نمونه حقيقي........................... 66

فصل پنجم: بحث و نتيجه‌گيري

5-1. مقايسه روش استخراجي با روش‌هاي گزارش شده ديگر مراجع  71

5-2. نتيجه‌گيري.................................... 73

خلاصه انگليسي...................................... 76

منابع............................................. 77

ضمائم............................................. 88

فهرست  جداول

عنوان                                                                                                           صفحه

جدول 2-1. كاربردهاي كروماتوگرافي تقسيمي........... 24

جدول 2-2. كاربردهاي اخير HF-LPME در استخراج گونه‌هاي مختلف 33

جدول 4-1. خلاصه نتايج بهينه‌سازي استخراج............ 62

جدول 4-2. ارقام شايستگي HF-LPME داروي آريپيپرازول.. 66

جدول 4-3. نتايج اندازه‌گيري آريپيپرازول در ادرار و پلاسما  69

جدول 5-1. كارهاي ديگر انجام شده بر روي آريپيپرازول 71

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                        صفحه

نمودار 4-1. بررسي نوع حلال پر كننده منافذ فيبر.... 56

نمودار 4-2. بررسي اثر تغييرات pH فاز دهنده در فرآيند استخراج 57

نمودار 4-3. بررسي اثر تغييرات pH فاز گيرنده در فرآيند استخراج ................................................. 58

نمودار 4-4. اثر سرعت همزدن بر فرآيند استخراج .... 59

نمودار 4-5. تاثير قدرت يوني فاز دهنده بر فرآيند استخراج  60

نمودار 4-6. تاثير زمان بر فرآيند استخراج......... 61

نمودار 4-7. تاثير دما بر فرآيند استخراج.......... 62

نمودار 4-8. منحني درجه‌بندي مستقيم................ 63

نمودار 4-9. منحني درجه‌بندي بعد از استخراج با هالوفايبر   64

نمودار 4-10. منحني درجه‌بندي بعد از استخراج با هالوفايبر جهت بررسي Linearity............................................ 64

فهرست اشكال

عنوان                                                                                                                                        صفحه

شكل A. روش‌هاي مختلف استخراج و ميكرواستخراج........ 3

شكل 2-1. نماي جانبي از سيستم ميكرواستخراج با حلال با استفاده از ميله‌ي تفلوني...................................... 9

شكل 2-2. نمايي از سيستم ميكرواستخراج با تك قطره الف) استخراج مستقيم از درون محلول ب) استخراج از فضاي فوقاني........... 11

شكل 2-3. اصول استخراج HF-LPME الف) دو فازي ب) سه فازي 13

شكل 2-4. الف) سيستم HF-LPME براساس پيكربندي U شكل ب) پيكربندي ميله‌اي ........................................... 16

شكل 2-5. طرح شماتيك از سيستم HF-LPME.............. 17

شكل 2-6. الف) شمايي از سيستم HF-LPME از حجم زياد و ب) سيستم نيمه خودكار............................................ 18

شكل 2-7. طرح شماتيك ميكرواستخراج فاز مايع به روش الف) مستقيم و ب) فضاي فوقاني....................................... 20

شكل 2-8. شمايي از يك دستگاه HPLC.................. 25

شكل 2-9. يك حلقه نمونه‌برداري كروماتوگرافي مايع.... 28

شكل 2-10. سلول آشكارساز فرابنفش براي HPLC......... 31

شكل 2-11. ساختار شيميايي آريپيپرازول.............. 36

شكل 3-1. نمايي از استخراج دارو به روش HF-LPME در آزمايشگاه    46

شكل 4-1. كروماتوگرام تزريق محلول آبي آريپيپرازول در شرايط بهينه جداسازي........................................... 55

شكل 4-2. الف) كروماتوگرام ادرار شاهد ب) كروماتوگرام نمونه ادراری  ppm1.............................................. 67

شكل 4-3. الف) كروماتوگرام پلاسما شاهد ب) كروماتوگرام نمونه پلاسما  ppm5/0 .............................68