این فایل در قالب فرمت Power Point قابل ویرایش ، آماده پرینت و ارائه به عنوان پروژه پایانی میباشد

مقدمه

فضاهای شهری از جمله مسائلی است که همواره ماهیت فرارشته ای به خود دیده است. به دلیل تاثیرگذاری همه جانبه طیف کثیری از مطالعات  بر ساخت و طراحی و شکل گیری فضاهای شهری و تاثیر کلیه طرحهای مرتبط با مباحث کالبدی و تجسمی نظیر طرحهای معماری ، شهرسازی ، طراحی شهری بر این مساله، ماهیت مذکور قابل درک است. ارائه این درس تحت عنوان تحلیل فضاهای شهری به دانشجویان معماری کوششی است در جهت ورود دانشجویان این رشته به عرصه شهرها و فضاهای شهری و آشنایی با مفاهیمی اساسی تر و تاثیرگذار در مجموعه های معماری . از این رو ارائه این درس به دلیل ورود مباحث برنامه ای و واقع گرایانه، توام با آشنایی با مسائل اقتصادی، اجتماعی ، جامعه شناسی ، جمعیتی، شهری و معماری شهری و  ... است. بنابراین آشنایی با الف- آشنایی با فضاهای شهری و دانش طراحی شهری و ضوابط شهری و چگونگی تأثیر آن در کالبد شهر و عناصر معماری، از جمله مطالب پیش رو با هدف پوشش مطالب مندرج در شرح درس بوده که گردآوری و تدوین گردیده است. امید است که بتوان با تکمیل آن در سالهای بعد روند رو به رشدی را برای این درس پیش بینی نمود.

تحلیل فضاهای شهری :

اهداف:

الف- آشنایی با فضاهای شهری و دانش طراحی شهری

ب - سلسله مراتب برای شناخت جایگاه طراحی شهری

- طراحی شهری :‌

مفهوم کلی : پرداخت به جزئیات و مباحثی که بنوعی به بحثهای کالبدی و فیزیکی شهرها مربوط می شود. در طراحی شهری علاوه بر اینکه با 2 واژه کالبد- فیزیک روبرو هستیم،  با مسائلی  دیگر نظیر مباحث روانشناسی اجتماعی و اقتصادی نیز روبرو هستیم. در یک طرح شهری باید به فرم شهر و تجسم فضایی کالبدی شهر توجه شود.

- هر شهر از یکسری مجموعه های بهم پیوسته و ناپیوسته تشکیل شده که در مقیاس معماری هر کدام دارای یک ماهیت مستقلند که به هر یک از این مجموعه ها یک عنصر معماری می گویند. مثلاً یک خانه مسکونی، یک مدرسه، یک فرهنگسرا، یک سینما، یک بیمارستان و…

این عناصر دارای یک سری ویژگی هستند که مهمترین ان عبارتند از :

1- استقلال هویتی و شخصیتی: هر یک از این عناصر معماری دارای خصوصیتی مستقل و هویتی خاص خود هستند که ویژگیهای انحصاری خود را نشان می دهند.

2- قابلیت ایجاد یک مجموعه بهم پیوسته و یک کل قائم به ذات : عناصر مستقل ذکر شده بالا می توانند در این لایه (لایه طراحی شهری) به عناصر شبیه بهم تبدیل شوند. وقتی از نزدیک بههر یک از این مجموعه ها و عناصر معماری نگاه می شود عناصر معماری دارای یک خصوصیت مستقلند اما زمانی که از دور به کل مجموعه نگاه شود یک لایه مطرح است و آن هم لایهطراحی شهری است. بنابراین این عناصر در عین استقلال شخصیتی خود ، قابلیت پیوستگی و ایفای نقش در یک مجموعه بزرگتر را نیز دارند.

3- برای ارتباط این عناصر بهم به یک رابطه یا یک فضا داشتن احتیاج داریم.

4- طراحی فرم و معنا برای هریک از این عناصر باید صورت گیرد و در نهایت اتصال آنها توسط هنر طراحی شهری، صورت می پذیرد.

 خصوصیات طراحی شهری:

1.  در طراحی شهری به طراحی فرم و فضا می پردازیم ( در مقیاس مجموعه ها) این فرمها یا فضاها وقتی از دور به آنها نگاه کنیم شکل یک عنصر دیده می شود. اما در واقع به صورت یک مجموعه هستند.

وجود طراحی شهری در لایه میانی از یک سو با خصوصیاتی نظیر برنامه ریزی شهری تبعیت میکند و از سوی دیگر بسمت تخصصی شدن حرکت خود و دقیق شدن (به سمت معماری) پیش می رود. یعنی طراحی شهری حرکتی بینابینی بین برنامه ریزی شهری و معماری دارد بنابراین این حرکتی تخصصی است و جنبه کلی ندارد. از این رو ما می بینیم که علوم مختلف در این رشته به صورت تخصصی به کار گرفته می شود. جایگاه طراحی شهری: هرگاه از سمت ایده ها و پروژه های شهری به سمت ایده های تخصصی معماری حرکت کنیم در واقع می توان گفت که وارد عرصه معماری شهری و طراحی شهری خواهیم شد.

2.     در طراحی شهری عرصه پروژه های طراحی عرصه شهر است (فضاهای شهری)

یک رشته میان رشته ای است (بین رشته ای) ویژگی حرکت بینا بینی :

الف : حرکت بینا بینی بین تخصص هایی مثل معماری و شهر سازی و طراحی منظر، طراحی صنعتی است. یعنی در طراحی شهری باید هم دیدگاه خاص مثل طراحی عناصر جزئی داشت و هم دیدگاه عام داشت.

ب: از طرفی رشته هایی مانند اقتصاد برنامه ریزی شهری- منطقه ای و جامعه شناسی محیط زیست مهندسی عمران و ...  نیز در نظر گرفته می شود. طراحی شهری حرکتی بین رشته ای است یعنی طراحی شهری در وسط قرار دارد و بقیه رشته ها در اطراف آنند.

مفهوم : طراحی شهری از رشته های مذکور وام می گیرد. (اقتباس می کند)

و با آنها ارتباط پیوسته و مداوم دارد.

تصویر شماره 2 ماهیت رشته طراحی شهری و  نحوه ارتباط با رشته های دیگر

بوم شناسی محیط زیست اقتصاد فرهنگ معماری و شهرسازی مهندسی عمران جامعه شناسی فرهنگ شناسی طراحی شهری

طراحی شهری، علمی است میان رشته ای(چند رشته ای) که با توجه به خروجی ها و اطلاعات و داده های علوم مختلف(...) به طراحی در زمینه های مختلف موجود در شهر می پردازد و سعی در ارائه طرح و برنامه ای اندیشمنداند برای رشد شهر و ارتقاء کیفی و کمی وضعیت سکونت شهروندان در ایجاد فضاهای مطلوب و ایده ال دارد.

به عنوان مثال طراحی صنعتی رشته ای هنری و فنی است. مثلا طراحی شهری و ارتباط آن با طراحی صنعتی به این صورت است که عناصر محیطی جزء که دریک شهر قرار می گیرد که بطور کلی به آن مبلمان شهری می گویند مانند کیوسک تلفن، نیم کت ها سطل زباله تابلوهای اطلاع رسانی و … همه بصورت خاصی توسط متخصصین این رشته طراحی می شود و درطراحی شهری استفاده از این مبلمان تعریف شده در طراحی عناصر فضا و نحوه بکارگیری آنها پیشنهاد و ارائه می شود.

- رابطه علم اقتصاد و طراحی شهری : هزینه هایی که برای انجام پروژه مصرف می شود بسیار مهم است، یکی از مهمترین مباحث در طراحی شهری مبحث اقتصاد است. بدین معنا که پروژه های واقع گرا توجه کافی به میزان هزینه ها، اعتبارات بودجه، امکانات مالی در اختیار و سایر پارامترهای اقتصادی دارند. قطعاً میزان دقت طراحی و نوع طراحی مبتنی بر میزان بودجهپروژه است. یعنی نگاه باید نگاهی اجرائی باشد. واقع گرایی یک پروژة طراحی ارتباط مستقیم دارد با هزینه های اختصاص یافته یا میزان بودجة در اختیار پروژه بنابراین دانستن از کلیاتی از اقتصاد در پروژه طراحی شهری کاربرد مهمی دارد.

- طراحی شهری و جامعه شناسی و مردم شناسی : یعنی شناخت طیف مخاطب برای هر پروژه، یعنی مخاطب شناسی داشته باشیم. از نظر ویژگی های جامعه شناسی، مانند فرهنگ، نوع زندگی ، … در غیر این صورت استقبال از پروژه یا کاربرد پروژه در میان طیف مخاطب و مردم مقبولیت ندارد. و هیچ نوع مشارکتی از مردم برای اجرایی پروژه نمی بینیم. (یعنی رغبت عمومی وجود ندارد)

 ارتباط طراحی شهری با  شهرسازی: بررسی و مطالعه راجع به طرح های بالا دستی و استخراج ضوابط و مقررات و … از این طرح ها پیرامون طرح های مورد مطالعه مانند : الزامات، پیشنهادات قوانین.

3.     طراحی شهر را بیشتر به فرم و کالبد و فیزیک محدوده موردنظر توجه می کند.

طراحی شهری هم برگرفته از یک سری قوانین و مقررات و ضاطه های مشخص است و هم خود می تواند ارائه دهنده این ضوابط و دستورالعمل باشد.

4.  در طراحی شهری به راحتی عناصر و جزئیات معماری شهری بافت می پردازیم کفپوش معابر، طراحی مبلمان، تیرچراغ، سطل های زباله، میزهای نشیمن، تابلوهای موجود، (مبلمان شهری) بدنه ها و کالبد ابنیه موجود در سایت (محدوده مورد مطالعه) بازشوها، نما، مصالح نما، ریتم نما

5.  قوانین و مقررات شهرسازی تأثیر گذاری زیادی در پروژه های شهری دارند یعنی در شکل گیری پروژه ها، نوع پروژه ها و خصوصیات داخلی (مردم – کارکرد) یعنی جهت گیری های کلی پروژه در این قسمت بیان می شود.

6.   از عواملی که در طراحی شهری بسیار اهمیت دارد، طراحی بدنه ها و شکل گیری ابنیه و ساختمانها، ارتفاع ساختمان ارتباط طبقات است.

7.  در محدوده های مورد مطالعه معمولاً طراحی حجمی بافت نیز به عنوان خروجی های پروژه و بعضاً به عنوان  پروژه نهایی مطرح می شود.

مثال از یک پروژه طراحی شهری :

عنوان پروژه :  طراحی شهری محور ورودی دانشگاه آزاد- تفت.

محورهای کلی پروژه:

1- طراحی مسیرهای ترافیک سواره و پیاده

2- طراحی و مشخص کردن ساختمانها اماکن، تأسیسات و ابنیة پیرامون محور فوق با لقامی خصوصیات و ویژگی های آن

 2-1- نوع ساختمان ها و عملکرد ساختمانها

2-2- تأسیسات مربوطه

2-3- نوع ساخت و ساز

2-4- طراحی بدنه های مشرف به این محور

2-5- نوع مصالح و وسایل مورد استفاده در این ابنیه.

3- ارتباط و دسترسی بین محور فوق و محدودة اطراف آن.

4- بحث طراحی عناصر سازنده فضا مثل مبلمان شهری و …

5- طراحی فضای سبز و محورهای حرکت آبهای سطحی (دفع و استفاده از ابهای سطحی)

6- طراحی عناصر سیمای شهری در محدوده فوق

7- طراحی سنبل ها، المان ها و نشانه های معماری فضا در محدودة متناسب با عملکرد وکارایی فضا

فرایند کلی پروژه های طراحی شهری :

1- شناسایی وضع موجود که شامل شناسایی دقیق محدوده مورد مطالعه، (خط محدود مشخص کنندة دقیق حیطه مورد مطالعه است) و تدوین مراحل مطالعه پروژه (مراحل مطالعاتی را بصورت کلاسیک تدوین می کنیم.) و شناخت از کلیه ابعاد مورد نظر همچنین باید گفت که بررسی و شناخت می تواند شامل عوامل علمی و اجرایی پروژه باشد . مهمترین عوامل اجرایی آن هزینه و اقتصاد است و بعد از آن زمان است.

بطور کلی  شناخت عوامل اجرایی شامل مطالعات طرح، کارشناسان طرح، بدنه طرح (نیروی انسان، ابزار آلات و ماشین آلات) اقتصاد مالی طرح ، تکنولوژی ساخت زمان اجرای طرح و ... می باشد.

2- تحلیل وضع موجود (تحلیل در کلیه زمینه های مورد نظر)

3- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات و طرح پیشنهادی

(این چارت نسبی است و بسته به هر، پروژه قابل تغییر و تکمیل است، اما اصول مطالعاتی یکسانی رعایت میشود)

مثال در طراحی یک پروژه طراحی  شهری طراحی محور (مسیر) یکی از مهمترین پارامترهاست که می تواند شامل :

1- طراحی مسیر ترافیک پیاده و سواره، طراحی مسیرهای دوچرخه، طراحی مسیر ویژه برای وسایل حم ونقل عمومی، طراحی محور پیاده بصورت خاص و پیوستگی و طراحی محور معلولین. طراحی مسیر از اولویت های پروژه هاست.

محور و مسیر خط مسیر تمامی شبکه + حرکتترافیک سنگین عمده ، مسیر عمده و اصی که بار ترافیک را متحمل می شود.

دو حالت طراحی وجود دارد 1-  وضعیت موجود مسیر را بپذیریم. 2- دست به ایجاد تغییراتی در وضعیت موجود بزنیم. که در دو حالت باید  تشریح ابعاد و مسائل پیش رو را داشته باشیم.

خصوصیات و جزئیات طراحی شبکه شامل کلیات و جزئیات عناصر زیر باشد:

·        محور مسیر

·        جزئیات مسیر

·        عرض مسیر

·        عناصر سازنده محور

·        جوی

·        جدول

·        رفیور میانی

·        مسیر آبهای سطحی

·        حاشیه محور (مسیر پیاده و پیاده رو)

نکته : مسیرهای پیاده یکی از اصول توسعه پایدار در فضاهای شهری و پروژه های طراحی شهری است.

مثال : یک محور عرضی با طول مشخص برای حرکت رفت و برگشت خودروها ( نصف یک محور رفت و نصف آ ن برگشت)

رفیوژ  میانی : مسیر جدا کننده که در میان مسیرهای رفت و برگشت است تعبیه می شود و می تواند فضای سبز باشد یا جدول گذاری شده و یا به صورت گاردریل باشد و …

تصویر شماره 3 مقطع کامل یک محور طراحی شهری

 فضای شهری :

برای شناختن فضای شهری نخست باید دو مقوله را شناحت. 1- فضا 2- شهر

1- فضا : space :

( فضای خالی) مکانی که مابین عناصر ساخته شده، و مشاهدات واقع می شوند ( عرصه خالی) محیط پیرامون را اگر بشناسیم می توانیم به دو عرصة ساخته شده و ساخته نشده تقسیم کنیم.

محیط های ساخته نشده  فضا

محیط های ساخته شده  توده که همان ساخت و سازها و ساختمانها است

شهر دارای تعاریف از نظرهای مختلفی است : 1- جمعیتی  2- اقتصادی 3- سیاسی- اداری (قانونی)

تعریف  سیاسی- اداری :

سکونتگاههای انسانی که قانون و مراجع قانونی واژه های شهر را بر آن تأیید و تصویب نمایند.

[اطلاق قانونی واژه] این کار در کشور ایران بر عهده دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور است.

تعریف جمعیتی :

سکونتگاههای جمعیتی بیش از 5 هزار نفر را عمدتاً شهر می نامند. این عدد نسبی است و در برخی کشورها 2000 نفر یا 2500 نفر را به عنوان آستانه شهری شدن یک سکونتگاه تعریف کرده اند.

تعریف اقتصادی :

به مراکز اقتصادی که از نظر میزان تبادلات اقتصادی و ایجاد مراکز تولیدی و خدمات اقتصادی آنها شهرهای قوی را ایجاد می کند در طول زمان به عنوان شهر لقب می گرفتند. مثل برخی از بنادر و شهرهای مراکز تولیدی و صنعتی  

تعریف فضای شهری :

عرصه های خالی و  ساخته نشده محیط پیرامون که در شهرها قابل مشاهده و درک می باشد و محل حرکت استفاده و تکاپوی طیف عام مردم و شهروندان میباشد و قابلیت جانمایی کلیه فعالیتها و خدمات شهری را دارد.

فضای شهری: فضای باز موجود در محیط پیرامون خود که از نظر قانونی شهر باشد را فضای شهری می گویند.

هرچه شناخت فضای شهری قویتر باشد تحلیل فضای شهری دقیقتر است.

از شناخت فضای شهری به تحلیل فضای شهری می رسیم تا به طراحی فضاهای شهری برسیم. شناخت قوی منجر به تحلیل قوی و تحلیل قوی منجر به طرحی قوی می شود.

جنبه های قابل تعریف فضای شهری :

 تا سال 1990 بیشتر مباحث کالبدی و مباحث فضایی ( به مفهوم تجسمی و فرمیک) تعریف کننده فضاهای شهری بودند . اما بعد از سال 1990 به مفاهیم دیگر مثل مفاهیم اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی نیز اهمیت داده شد. بنابراین روند تاریخی شناخت فضاهای شهری بدین صورت بوده است :

ماقبل سال 1990 :

مباحث کالبدی- فضایی حائز اهمیت بوده است. عرصه فعالیت بیشتر عرصه معماران و هنرمندان و شهرسازان و برنامه ریزان فیزیکی و بیشتر جنبه های زیبایی شناسی و فرم گرایی در شناخت آنها اهمیت داشته است. 

بعد از سال 1990:

مباحث فرهنگی- اجتماعی نیز وارد شد. عرصه فعالیت مجالی برای جامعه شناسان و بوم شناسان، اقتصاد دانان و فرهنگ شناسان نیز فراهم کرد تا به این عرصه نیز پا گذارند. 

نکاتی درمورد طراحی فضاهای شهری:

در طراحی فضای شهری باید به  موقعیت و  شناخت کلیه پارامترهای مورد نظر در مرحله شناخت و تحلیل آنها و در نهایت دستیابی به مطلوبیت بعنوان یک شاخص هدف توجه داشت.

در شناخت فضای شهری، معیارها، شاخص ها، و خواسته های مخاطبین فضای شهری استفاده کنندگان دست یابیم.

عرصه طراحی ، فضاهای باز شهری هستند.

در ادبیات نظری معاصر، فضای شهری را عمدتا منوط به دو نوع فضای میدان و خیابان می داند.

عمدتاً دو نوع فضای شهری از دیدگاه کالبدی و زیبایی شناسی  در عرصه شهرها وجود دارند.

1- میادین

2- خیابان ها

خیابان ها  مسیر حرکت و عبور وسایل نقلیه و پیاده و عرصة بروز فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، و کالبدی است. از خیابان انتظار حرکت (تکاپو قبل معابر) /رفتار ( اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی)/ کالبدی

-  وجوه اهمیت خیابان ها :

1- شناخت کلی از شهرها و محیط های قابل زندگی (محیط پیرامون) تأثیر بسیار زیادی در شناسایی و شناساندن این دید می تواند داشته باشد.

1-ترافیک (جابجایی، دسترسی، حمل و نقل): عبور و مرور، ویژگی های کارکردی، عملکردی موضوع: راه (مسیر)

خیابان: خیابان به عنوان بستر عنصر جابجایی و دسترسی به مقاصد خود تلقی می کنیم.

2- در شکل کلی ساختار شهرها و فضاهای شهری تأثیر زیادی دارد هنگامی که از نظر ساختاری و کالبدی شکل به خیابان ها بدهیم می توان با طراحی و جانمایی خیابان ها و همجنین نوع و نحوة نگرش طراحی می توان درشکل گری فضای شهری دخیل باشیم.

3-در شکل کلی- ساختار کلی  استخوان بندی فضای شهری تأثیر دارد.( خیابان نقش اساسی در شکل گیری و طراحی فرم فضاهای شهری و شناخت ساختار و استخوان بندی فضای شهری دارد)

4-در فرم کلی و نوع هویت بخشی به فضای شهری تأثیر دارد.  فرم هندسی در جمع بندی کلی میتوان یک تصویر ذهنی از شهرها و فضای شهری داشته باشیم. مثال : شبکه های شطرنجی شکل کلی شطرنجی فرم خیابان ها تأثیر بسیار زیادی در محیط پیرامون دارد.

5- در تحلیل فرم فضای شهری هویت بخشی و میزان خوانایی شهرها نقش مهمی دارد. استخوان بندی کلی فضاهای شهری را می توان با شکل خیابانها بشناسیم.

6- خیابان عرصه بروز فعالیت های اجتماعی و اقتصادی است. شامل رفت و آمدها، گفت وگوها، تبادلات اجتماعی محل خرید و فروش و تبادلات اقتصادی

7-  خیابانهای عمدتاً عرصه طراحی بناها و ساختمانها و کالبد شهرها و فضاهای شهری دارند و جنبه های ظهور و بروز طراحی کالبدی را (معماری- طراحی شهری) در این فضا مشدهده می شود. آثار معماری و تجسم های زیبایی شناسی را در این فضا مشاهده می کنیم.

8-  ارتباط خیابانها با مباحث اقتصادی (خیابان بعنوان یک مرکز عرضه و تبادلات اقتصادی شناخته می شود) پویاترین مکان های فضای شهری بازارهاست پس جایی که بخواهیم پویایی در فضای شهری ایجاد کنیم در آن مکان بازار احداث می کنیم. با توجه به این موضوع :

a ) طراحی خیابان بعنوان یک فعالیت طراحی شهری تأثیر بسیار زیادی در ایجاد پویایی و تزریق مطلوبیت فضایی در فضای شهری را دارد. [ همجواری این عامل با فضاهای شهری بعنوان یک عنصر یا شاخصة مطلوبیت زا شناخته می شود]

b) خیابان بعنوان یک فضای شهری عرصه فعالیت های اقتصادی و بعنوان مرکزی برای مبادلات اقتصادی مطرح است (یعنی در یک فضای شهری امکان ایجاد مراکز اقتصادی مغازه ها، پاساژها) در این فضای شهری وجود دارد.

9- سطح وسیعی از شهرها و فضاهای شهری ، را خیابان بخود اختصاص داده است.

گاهی از خیابان فقط برای دسترسی استفاده نمی شود بلکه می توان از آن برای ایجادفضاهای پویا و عرصه های اجتماعی استفاده کرد. چنانچه از خیابان برای این بحث استفاده شود می توان سطوح مورد نظر را افزایش داد.

در کشورهایی مانند ایتالیا ،  در خیابانهای  خاص زمان گذشته که به نوعی میراث هویتی باقیمانده از دوران گذشته است، بعضاً کارکرد آن به گونه ای بوده که خیابان هم محل حرکت ماشین و هم حرکت پیاده بوده است. در زمانه پیش رو سعی کرده اند بطور کلی حرکت ماشین را محو کنند و  خیابان و فضای شهری حاصل از آن را اختصاص به پیاده بدهند.

10 - از خیابان بعنوان مهمترین محل بروز و طراحی و نمایش عناصرسیمای شهری و به طور کلی سیمای شهر نام برده می شود. ( در مفاهیم سیمای شهری و تشدید ساختار سیمای شهر خیابان نقش اساسی دارد)

11- خیابان بعنوان مهمترین و حساس ترین عرصه  بروز طراحی شهری مطرح می باشد. منظور از خیابان در اینجا به معنای چند مفهومه آن است یعنی صرفاً برای حرکت نیست بلکه خیابان به منظور پویایی،ایجاد حرکت پیاده و … استفاده می شود و نه فقط برای حرکت ماشین. (نقش دسترسی و نقش اجتماعی )

13- خیابان بعنوان مهمترین عامل ارتباطی در فضاهای شهری نام برده میشود. هر یک از Zoneها یک فضای شهری اند. برای ارتباط بین آنها 2 نوع عام ارتباطی  وجود دارد : 1- ارتباط عملکردی 2- دسترسی ها

این ارتباط دهنده ها علاوه بر مرتبط سازی می تواند خودش بعنوان یک فضای شهری مطرح باشد.

تاثیر طراحی شهری در مسائل اجتماعی :

 بطور مثال در مناطقی که بزهکاری زیاد اتفاق می افتاد برخی تحقیقات نشان داد که یکی از دلایل  آن وجود مناطق بسیار تاریک بوده و یا وضعیت کالبدی نابسامان آن و معابر درهم پیچیده و ... که عمدتاً در طراحی فضای شهری در آن منطقه پیشنهاد شد  که در آن مناطق نورپردازی انجام شده و بسیار روشن طراحی شود و یا بافت کالبدی آن بسامان شود. پس دیدگاه فرهنگی- اجتماعی بایستی در طراحی  شهری مورد بررسی قرار گیرد.

فرم در فضاهای شهری :

ساختار شکلی   برای فضاهای شهری فرم قائل هستیم.

عوامل ساختاری تشکیل دهنده فرم :

1- نقطه

2- خط

3- سطح

4- حجم

عوامل بالا مهمترین نقش را در تحلیل و طراحی و شکل گیری فضای شهری دارند.

1- نقطه : مهمترین و خردترین یا جزئی ترین عامل تشکیل دهنده فرم در فضای شهری است.

2- خط : از حرکت و امتداد نقطه خط تشکیل می شود. حرکت متوالی نقطه ایجاد فرم می کند که خط تشکیل می شود.

یعنی اگر بتوان در فضای شهری نقاط را ردیابی کنیم (دنبال کنیم) به یک خط می رسیم که این نقاط می تواند یکسری عناصر جزئی معماری باشند و یا یک ساختار کلی ( محدوده یا عامل کلان) باشند. اما وقتی یک رودخانه را پیگیری می کنیم بصورت کلان (دید کلی) می توان محدودة خطی بحساب آید.

3- سطح : از حرکت و امتداد خطوط سطح تشکیل می شود که بعنوان عامل تشکیل دهنده فرم مطرح است.

4- حجم : از حرکت و امتداد سطوح یا یک سطح، حجم تشکیل می شود.

ساختار فرم :

 یک ساختار فرم می تواند نقطه ای خطی و یا ترکیب ساختارهای متفاوت باشد

 نگاه ما برای تحلیل نقشه های فضای شهری به نقشه های پلان است. یعنی اولین نقشه برای ورود به عرصه تحلیل فضای شهری نفشه پلان است.

نقطه :

خصوصیات فرم های تشکیل شده از ساختار نقطه ای :

a ) خصوصیات ایستایی و پایداری دارند. یعنی پویایی ندارند.

مثال در ترسیم :‌به یکسری مناظره دیده می شد که یکسری تغییر ساختار و تغییر ارتفاع می دیدیم که این تغییر ارتفاع یکسری جهت یابی بسوی شهر بوده که اصطلاحاً به ساختمان های بلند آن زمان برج می گفته اند.

حال اگر از منظر پلان به فرمها نگاه شود در خصوصیات ساختاری فرم منظرة پلان بصورت یک نقطه بوده که خصوصیاتش نقطه ای است.

مثلاً در مسجد جامع فهرج یزد که یک نشانه است ، خصوصیات نقطه ای دارد. حتی مناره های مساجد هم که  2نقطه هستند در یک دید گسترده تر به عنوان یک نقطه نقش آفرینی می کنند.

- در ایتالیا میدان سیه نا : در گوشه ای از میدان بدنه های مختلفی و ساختمانهای متفاوتی داریم. و در گوشه ای از آن میدان ما برج ساعت را می بینیم که یک ساختار نقطه ای است با وجود اینکه پلان آن مربع شکل است اما نقش جرم نقطه ای را دارد و تحلیلی که داریم بحث نشانة شهری است. و تأکید فرم بر هدایت دید است.

 ج، حرکت سمت ساختار منطقه ای و نشانه

b ) تأکید بر اهمیت در ساختار فرم بیشتر می شود. مثلاً برج پیزا و میدان سن پترز که ساخار اصلی و ایتکان را در اجتماعات نشان می دهد.

c) ساختارهای فرمیک تشکیل شده از ساختار نقطه ای فاقد جهت هستند زیرا وقتی به ساختار نقطه نگاه می شود اهمیت دید به نقطه بدلیل نداشتن جهت در نقطه فاقد جهت است.

d) از ساختار نقطه ای برای ایجاد گره های فعالیتی و عملکردی می توان استفاده کرد. (گروه شهری) زیرا گره را جایی می بینیم که محل تمرکز عملکرد است. یعنی برای ایجاد فعالیتها در گره ها که جرد تعریف و ساختار گره است باید جانمایی گره ( یک مکان ایستا باشد زیرا در فضاهای پویا، با حرکت روبرو هستیم و امکان تمرکز فعالیت و ایستا کردن مخاطب فضا وجود ندارد.

مثال : میدان امیر چخماق یزد یک گره است زیرا عدم حرکت انسان در آن  فضا است زیرا بر خورد انسان در آن فضا تمرکز و فعالیت انسانی نیست و فقط حرکت است و بعنوان پویایی نیست.

e) می توان از ساختار نقطه ای برای فضای تجمع و فعالیت هم استفاده کرد.

- خط :

از حرکت نقطه ساختار خطی ایجاد می شود

1- از کنار هم قرار گرفتن 2 نقطه کنار هم می توان یک ساختار خطی ایجاد کرد.

اگر ترکیب نقاط بصورت متوالی

2- خصوصیت دوم ساختار خطی : وجود خطوط می تواند ساختارهای عمود بر آن را هم به ذهن متبادر کردند.

3 – خط عرض ندارد اما جهت و طول دارد برای همین برای ایجاد امتداد دید با افزایش طول خطوط از نظر فرمی امکان پذیر است.

4- از ساختارهای خطی می توان برای ایجاد فضاهای فعالیت و استقرار عملکردهای متفاوت استفاده کرد. که ساده ترین شکل آن وجود خیابان است که از ساختار خطی آن می توان با ایجاد ساختارهای مختلف در کنار خیابان از ساختار خطی (خیابان) استفاده کرد. هر یک از این ساختارها می تواند یک Zone برای خود حوزه داشته باشد.

5 – از ساختارهای خطی برای بروز برخی احساسات و عملکرد فضا می توان استفاده کرد. فرض شود که یک توده ساختمانی داشته باشیم. و با یک پیلوت این ساختمان ها نگه داشته شده که خود پیلوت یک حس دارد.

یک فضای عمومی است اما از نظر نما یک احساس برای ساختار خطی می تواند ایجاد کند.

6- برای ایجاد احساس حجم دارا بودن فرمهای می توان از خطوط استفاده کرد.

7- برای ایجاد بازی های ساختاری در فرم بدنه های شهری یا  فضاهای شهری می توان از خطوط استفاده کرد مانند لوکوربوزیه که از خطوط زیادی در کارهایش استفاده می کرد که بازی های خطوط و ریتم خطوط در بدنه ها را ایجاد کرده یعنی برای ایجاد یک ریتم فرضی از خطوط استفاده می کرد.

8- برای ایجاد فضاهای نیمه خصوصی نیمه عمومی مانن چهل ستون که برای ورود به عرصة خصوصی با یکسری ستون روبرو می شویم که احساسی که این خطوط (ستون) بها می دهند. یک حس بازدارندگی است. یعنی یک حسی که این طرف ستون با طرف دیگر ایجاد می کند 2 حس متفاوت است یعنی برای جدا کردن 2 حریم متفاوت از نظر حسی می توان از ستون استفاده کرد.

- سطح :

1- شاخصه اول سطح حرکت خطوط است.

خطوط نزدیک به هم  پیوسته

هر چه خطوط بهم نزدیک تر باشند احساس سطح بودن احساس قوی تری است. اگر خطوط از هم فاصله داشته باشند احساس سطح کمتر است.

2- همین اتفاق برای سطح هم می ا فتد. زیرا سطح عرض و طول دارد اما حجم و ارتفاع ندارد ( 2 بعد)

3- سطوح می تواند ایجاد کنندة احساسات حاصل از فرمهای فضایی، احساس ورود به فضا و احساس توقف کند. مثال : در چهل ستون یک فضای جلویی (ورودی) و یک فضای داخلی داریم

با تشکیل سطوح ( پیوستگی بین خطوط) جداره ها و دیواره ها بوجود می آیند و احساس ورود کاملاً از بین رفته و به احساس توقف تبدیل می شود.

شکل

4 – سطوح می تواند به اشکال مختلف باشند مثلا سطوح مربع، دایره، چند وجهی، چند ضلعی، بسته به بازة خطوط می تواند اشکال مختلف سطوح شکل گیرد.

5- سطوح می تواند بافت دار یا ساده باشد. یعنی جنس خاصی داشته باشد، مثلا بافت سنگی یا آجری. شکل

6- سطح در سه بعد می تواند کار کرد داشته باشد :

1-6: سطوح کف

2-6 : دیواره ها و جداره ها

3-6 : سطوح بام

7- سطوح می تواند تأکید و اهمیت را  با بازی سطوح داشته باشیم.

8- سطوح دیواره ها مرز تفکیک معماری و شهرسازی را تشکیل می دهند.

حدود یا مرز داخلی دیواره ها  عرصه معماری

حدود یا مرز خارجی دیواره ها  عرصه شهرسازی

تشخیص فضای شهری

9- سطوح با نقش اساسی در تشکیل خط المان در فضای شهری را دارد. [ دایره، گنبدی، شیب دار، ساده،‌افقی و

-حجم :

از حرکت سطح ایجاد می گردد :

1- کاملترین ساختار تشکیل دهنده فرم است.

2- هم طول، هم عرض و هم ارتفاع دارد.

3- باعث ایجاد زاویه می تواند باشد.

4- احجام می تواند توپر و توخالی باشند.

احجام توپر توده عرصه معماری

احجام توخالی فضا عرصه شهرسازی

5 – بسته به ترکیب احجام ما توانایی ایجاد فرم داریم :

احجام ساده فرم های ساده

احجام پیچیده  فرم های پیچیده

با بررسی و تحلیل فرمهای حاصل از احجام به دیدگاهها و فلسفه کاری، و طراحی موجود پی می بریم.

- سیمای شهر در فضاهای شهری:

کوین لینچ تئوریسین از دیدگاه روانشناسی کالبدی در فضای شهری

با بررسی 3 شهر آمریکا (بستن نیوجرسی و شیکاگو ) بدین نتیجه رسید که عناصر سازنده سیمای شهر عبارتند از: :

1- راه  2-لبه   3-نشانه          4-گره  5- محله

1) راه :

راه مهمترین عنصر تشخیص از تصویر ذهنی شهر، فضای شهری است.

خصوصیات راه عبارتند از :

1- راه در شکل دهی به استخوان بندی فضاهای شهری مهمترین نقش را دارد.

2- در ایجاد جهت یابی در فضای شهری مهمترین نقش را دارد.

3- در ایجاد خوانایی در فضای شهری مهمترین نقش را دارد.

4- در طراحی شهری بیشترین وقت و انرژی و مهمترین عنصر و پارامتر مؤثر در پروژه های طراحی شهری ایجاد راهها مسیرها، و محورهای ارتباطی (پیاده ، سواره و تلفیقی) است. اقسام مختلف آن :

ترکیب با عناصر مانند فضای سبز محور ارتباطی توام با تشخیص راه سبز- محور سبز

مثل آب مسیر آب

5- طراحی محورهای مذکور مهمترین نقش را در موقعیت یا شکست پروژه های طراحی شهری دارد.

6- راه نقش موثری در ایجاد  فرم فضاهای شهری دارد. فلسفه ایجاد راه در شکل دهی فضاهای ارگانیک (فضاهایی که بدون طرح مشخصی مثل طرحهای امروزی شکل گرفته باشد طرحی عملکردی دارد) و فضاهای طراحی شده دارد.

7- نحؤه رفتار مردم و استفاده کننده از فضاست که باید درطراحی فرم فضا مد نظر قرار گیرد. (عملکرد عکس العمل مردم است که نقش در ایجاد فرم معنا دارد.)

8- راه در واقع مهمترین  بستر تلفیق عناصر خرد و جزء طراحی شهری است نظیر مبلمان شهری، الگوهای طراحی در بدنه معماری شهری (کفپوش و …)

طراحی مسیر یا محور  مستقیماً با طراحی و جانمایی این عناصر و عملکرد شان ارتباط دارد.

یعنی اگر بخواهیم از این مبلمان و عناصر خرد فضای شهری استفاده کنیم باید عملکردهای بالایی و بزرگتر درست باشند. از این حیث می توان پارک لاله تهران را نام برد که عملکرد مسیرها و طراحی آن با مبلمان شهری آن در ارتباط است.

2) لبه :‌

به فضاهای جدا کنندة عملکردی و یا فرمی بین 2 کارکرد مشابه یا متناسب و یا دوفضای مختلف را لبه می گویند.

لبه ها 2 نوعند :‌

مصنوعی  رودخانه ها، کوهها، …

طبیعی  راه آهن، بزرگراهها و …

هرگاه بین 2 فضای شهری قصد ایجاد انقطاع عملکردی یا جدایی فضایی داشته باشیم می توان از عنصر لبه استفاده کرد نشان : درطرح جامع برای شهرهای اردکان، میبد، یزد یک محور اصلی داریم بنام سنتو که محور اصلی و ترانزیتی است که ازوسط این شهرها عبور یم کند که به مرور زمان فضاهای مختلف و عملکردهای شهری مختلف در دو طرف این محور شکل گرفته

پس در دو طرف این بلوار 2 دو نوع عملکرد داریم یکی  فضاهای شهری و خدماتی (آرام) در مقیاس انسانی و دیگری محور ترانزیتی با حرکت پرشتاب است، پس برای تعدیل دو عملکرد متضاد جنسی ( جنس آرام انسانی و حرکت پرشتاب ماشینی) در کنار هم باید یک لبة‌سبز ایجاد گردد که اصطلاحاً یک فضای سبز یا لبة سبز حفاظتی هم نام دارد که این دو فضای مختلف بوسیلة این لبه از هم تفکیک شده اند.

3) گره :

به مرکز تجمع یا فضاهای تجمیعی که برای تجمیع یا تضارب و یا عملکردهای فضایی ایجاد می شود گره گفته می شود. گره اشکال متفاوتی دارد :

1) شکل هندسی منظم یا نامنظم دارند که گره ها را گاهی براساس اشکال هندسی بررسی می کنند مانند چهار راه و میادین 9 فضاهای قدیمی که شکل هندسی نامنظم داشته اند.

2) گاهی براساس عملکرد و فعالیت موجود در آن بررسی می شوند مانند: بازارها که محل تجمع فعالیت های اقتصادی مشابه است  تجمع استفاده کنندگان.

انواع گره :

مطلوب :  انتظار در طراحی  ایجاد تجمع و فعالیت می کنند

نامطلوب  ناهماهنگی و نابسامانی فعالیت را داریم که در مبحث طراحی شهری باید به بخت ساماندهی گره اهمیت داده شود.

مهمترین عامل در تشخیص گره :

1 – تجمع فعالیت

2- حرکت و نوع رفتار استفاده کننده در فضا

نکته : باید در طراحی شهری چیدمان یا جانوایی فعالیت ها و فضاها بگونه ای باشد که باعث گره هایی نامطلوب شود. مثلا وقتی فضایی مثل بزرگراه را داریم ایجاد فعالیت خدماتی ترافیک را مانند حرکت پیاده که یعنی حرکت اتومبیل با پیاده باید کاملاً از هم جدا شود.

- ظرفیت فضا را برای پذیرش یک فعالیت در نظر بگیریم یعنی ظریفت اضافه تحمیل نکنیم.

4) نشانه :

عنصر یا عناصر  یا فضاهای خاص که وجود آنها یا استقرار آنها بعنوان یک  فعالیت یا عملکرد خاص در اذهان و تصویر ذهنی مخاطب (فضای شهری) باقی می ماند. پس خاص بودن یا اختصاصی بودن از ویژگیهای نشانه است.

1- نشانه های شهری باعث ایجاد یا تقویت حس جهت یابی در فضاهای شهری می شود.

2- نشانه های شهری باعث ایجاد یا تقویت حس در خوانایی در فضاهای شهری می شود.

3- نشانه های شهری ممکن است که باعث ایجاد و فضاهای یا روانی [(Monument)] شوند (هویت یا قدرت برتر را برساند)

4- وجه تمایزی دارند نسبت به فضاهای مشابهشان

5- محله :

به اجتماعات انسانی که از حیث تشابه یکی از وجوه فرهنگی یا اجتماعی ، کالبدی، …دارای خصوصیات هماهنگ و مشابه باشند. وجه تشخیص وجوه اجتماعی محله آذربایجانی

- فضاهای شهری :

1- عرصه های خصوصی

2- عرصه های عمومی ( جمعی)

فضاهای شهری از این حیث شامل 4 فضا می باشند :

1- فضاهای عمومی :

شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهای شهری که کلا (عموماً) برای استفاده توام اقشار مردم آزاد و قابل استفاده اند محدودیتی برای مخاطب گزینی ندارند و عدم محدودیت در انتخاب مخاطب ندارند.  مهمترین و گسترده ترین فضاهایی هستند که قابل طراحی و پیشنهاد می باشند این گستردگی باعث گستردگی درطراحی وجامعیت طراحی نگاه جامع در طراحی و نگاه کلان که دلیل آن همان گستردگی طیف مخاطب است.

2- فضاهای نیمه عمومی :

شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهایی شهری می شوند که برای اقشار نسبتاً مشخص از طیف عام طراحی و پیشنهاد می شوند. مانند مدارس، دانشگاه ها، ادارات و …

- ویژگی این فضا : دارا بودن یک شاخصه برای انتخاب قشر مخاطب عام مثلاً این شاخصه ممکن است، سن باشد، جنس، و شاخصة کاری یا  فعالیت این شاخصه ها خود جزء شاخصه های عام اند اما دارای دسته بندی هستند. محدودیت شاخصه در قشر باید طراحی منطبق برآن ویژگی یا با تأکید برآن ویژگی باشد. سن  فضاهای محدود برای قشر سن خاص

3-فضاهای نیمه خصوصی :

محدوده ها یا فضاهایی هستند که برا قشری خاص انتخاب و طراحی می شوند.

- ویژگی این فضاها : بحث اختصاصی بودن فضا بیشتر از جنبة عام بودن آن است.

4- فضاهای خصوصی :

محدوده ها و مکان هایی که برای قشری خاص و کاملاً اختصاصی طراحی می شود. ماند مسکن

شناخته فضاهای شهری :

برای شناخت فضاهای شهری باید 2 مفهوم آشنا شد :

1- توده                   2- فضا

بدین دلیل باید با این دو مفهوم آشنا شد که ماهیت محیط پیرامون را این دو مفهوم تشکیل می دهند.

1- توده : به تمامی مساحت و سازه ها و احجام ساختمانی واقع در محیط  تقسیم بندی توده شامل :

1- ساختمان مسکونی

2- ساختمان آموزشی

در اصطلاح کاری (حرفه ای) به ساخت  و سازهای فضایی توده ساخت می گویند.

2- فضا : به قسمتی از محیط پیرامون که خالی از ساخت و ساز (توده) باشد. پس در اینجا ما با یک پهنه یا عرصه روبرو هستیم [فضای خالی]  اصطلاح کاری

نفوذ : توده ها همواره با رنگ و بدون رنگ و توپر و خالی روبرو هستیم

پس در این قسمت با نقشة توده و فضا  (نقشه پر و خالی) روبرو هستیم. که از نظر کاری 2 کاربرد دارد :

1- پلان

2- حجم

مثال :‌در اولین کار عملی : 1- ابتدا پیدا کردن نقشة توده فضا [پر و خالی]

- برداشت اطلاعات از نقشه پر و خالی :

1- میزان فشردگی و تراکم ساخت و ساز در محیط :

a – نیاز به فضای عمومی

b – عدم نیاز به فضای عمومی

2- نوع و طراحی و پیش زمینه تاریخی آن ( شکل گیری ماهوی- تاریخی)

- تقسیم بندی فضا از نظر تصورات ذهنی : [برداشت ذهنی] :

1- فضاهای عینی : فضاهایی که عینیت دارد و وجود خارجی و ماهوی دارد. ما در این فضا زندگی کرده و آنرا احساس (لمس) می کنیم. مانند فضای پارک، منزل و… پس این فضا قابل ترسیم و قابل تصویر است.

2- فضاهای ذهنی : می توانند باعث خلاقیت شوند. این فضاها وجود خارجی ندارند اما با استفاده از ویژگی ها و برداشت اطلاعات فردی یا تصویری که هر  فرد ممکن است از آن فضا داشته باشد شناخته و معرفی می شود. فضاهای ذهنی به ادراک و شناخت هر فرد می تواند دارای خصوصیات مختلف باشد این خصوصیات مختلف توسط افراد مختلف قابل بحث و بررسی است.

این فضاها مطلق نیستند و نسبتی ا

مقدمه

فضاهای شهری از جمله مسائلی است که همواره ماهیت فرارشته ای به خود دیده است. به دلیل تاثیرگذاری همه جانبه طیف کثیری از مطالعات  بر ساخت و طراحی و شکل گیری فضاهای شهری و تاثیر کلیه طرحهای مرتبط با مباحث کالبدی و تجسمی نظیر طرحهای معماری ، شهرسازی ، طراحی شهری بر این مساله، ماهیت مذکور قابل درک است. ارائه این درس تحت عنوان تحلیل فضاهای شهری به دانشجویان معماری کوششی است در جهت ورود دانشجویان این رشته به عرصه شهرها و فضاهای شهری و آشنایی با مفاهیمی اساسی تر و تاثیرگذار در مجموعه های معماری . از این رو ارائه این درس به دلیل ورود مباحث برنامه ای و واقع گرایانه، توام با آشنایی با مسائل اقتصادی، اجتماعی ، جامعه شناسی ، جمعیتی، شهری و معماری شهری و  ... است. بنابراین آشنایی با الف- آشنایی با فضاهای شهری و دانش طراحی شهری و ضوابط شهری و چگونگی تأثیر آن در کالبد شهر و عناصر معماری، از جمله مطالب پیش رو با هدف پوشش مطالب مندرج در شرح درس بوده که گردآوری و تدوین گردیده است. امید است که بتوان با تکمیل آن در سالهای بعد روند رو به رشدی را برای این درس پیش بینی نمود.

تحلیل فضاهای شهری :

اهداف:

الف- آشنایی با فضاهای شهری و دانش طراحی شهری

ب - سلسله مراتب برای شناخت جایگاه طراحی شهری

- طراحی شهری :‌

مفهوم کلی : پرداخت به جزئیات و مباحثی که بنوعی به بحثهای کالبدی و فیزیکی شهرها مربوط می شود. در طراحی شهری علاوه بر اینکه با 2 واژه کالبد- فیزیک روبرو هستیم،  با مسائلی  دیگر نظیر مباحث روانشناسی اجتماعی و اقتصادی نیز روبرو هستیم. در یک طرح شهری باید به فرم شهر و تجسم فضایی کالبدی شهر توجه شود.

- هر شهر از یکسری مجموعه های بهم پیوسته و ناپیوسته تشکیل شده که در مقیاس معماری هر کدام دارای یک ماهیت مستقلند که به هر یک از این مجموعه ها یک عنصر معماری می گویند. مثلاً یک خانه مسکونی، یک مدرسه، یک فرهنگسرا، یک سینما، یک بیمارستان و…

این عناصر دارای یک سری ویژگی هستند که مهمترین ان عبارتند از :

1- استقلال هویتی و شخصیتی: هر یک از این عناصر معماری دارای خصوصیتی مستقل و هویتی خاص خود هستند که ویژگیهای انحصاری خود را نشان می دهند.

2- قابلیت ایجاد یک مجموعه بهم پیوسته و یک کل قائم به ذات : عناصر مستقل ذکر شده بالا می توانند در این لایه (لایه طراحی شهری) به عناصر شبیه بهم تبدیل شوند. وقتی از نزدیک بههر یک از این مجموعه ها و عناصر معماری نگاه می شود عناصر معماری دارای یک خصوصیت مستقلند اما زمانی که از دور به کل مجموعه نگاه شود یک لایه مطرح است و آن هم لایهطراحی شهری است. بنابراین این عناصر در عین استقلال شخصیتی خود ، قابلیت پیوستگی و ایفای نقش در یک مجموعه بزرگتر را نیز دارند.

3- برای ارتباط این عناصر بهم به یک رابطه یا یک فضا داشتن احتیاج داریم.

4- طراحی فرم و معنا برای هریک از این عناصر باید صورت گیرد و در نهایت اتصال آنها توسط هنر طراحی شهری، صورت می پذیرد.

 خصوصیات طراحی شهری:

1.  در طراحی شهری به طراحی فرم و فضا می پردازیم ( در مقیاس مجموعه ها) این فرمها یا فضاها وقتی از دور به آنها نگاه کنیم شکل یک عنصر دیده می شود. اما در واقع به صورت یک مجموعه هستند.

وجود طراحی شهری در لایه میانی از یک سو با خصوصیاتی نظیر برنامه ریزی شهری تبعیت میکند و از سوی دیگر بسمت تخصصی شدن حرکت خود و دقیق شدن (به سمت معماری) پیش می رود. یعنی طراحی شهری حرکتی بینابینی بین برنامه ریزی شهری و معماری دارد بنابراین این حرکتی تخصصی است و جنبه کلی ندارد. از این رو ما می بینیم که علوم مختلف در این رشته به صورت تخصصی به کار گرفته می شود. جایگاه طراحی شهری: هرگاه از سمت ایده ها و پروژه های شهری به سمت ایده های تخصصی معماری حرکت کنیم در واقع می توان گفت که وارد عرصه معماری شهری و طراحی شهری خواهیم شد.

2.     در طراحی شهری عرصه پروژه های طراحی عرصه شهر است (فضاهای شهری)

یک رشته میان رشته ای است (بین رشته ای) ویژگی حرکت بینا بینی :

الف : حرکت بینا بینی بین تخصص هایی مثل معماری و شهر سازی و طراحی منظر، طراحی صنعتی است. یعنی در طراحی شهری باید هم دیدگاه خاص مثل طراحی عناصر جزئی داشت و هم دیدگاه عام داشت.

ب: از طرفی رشته هایی مانند اقتصاد برنامه ریزی شهری- منطقه ای و جامعه شناسی محیط زیست مهندسی عمران و ...  نیز در نظر گرفته می شود. طراحی شهری حرکتی بین رشته ای است یعنی طراحی شهری در وسط قرار دارد و بقیه رشته ها در اطراف آنند.

مفهوم : طراحی شهری از رشته های مذکور وام می گیرد. (اقتباس می کند)

و با آنها ارتباط پیوسته و مداوم دارد.

تصویر شماره 2 ماهیت رشته طراحی شهری و  نحوه ارتباط با رشته های دیگر

بوم شناسی محیط زیست اقتصاد فرهنگ معماری و شهرسازی مهندسی عمران جامعه شناسی فرهنگ شناسی طراحی شهری

طراحی شهری، علمی است میان رشته ای(چند رشته ای) که با توجه به خروجی ها و اطلاعات و داده های علوم مختلف(...) به طراحی در زمینه های مختلف موجود در شهر می پردازد و سعی در ارائه طرح و برنامه ای اندیشمنداند برای رشد شهر و ارتقاء کیفی و کمی وضعیت سکونت شهروندان در ایجاد فضاهای مطلوب و ایده ال دارد.

به عنوان مثال طراحی صنعتی رشته ای هنری و فنی است. مثلا طراحی شهری و ارتباط آن با طراحی صنعتی به این صورت است که عناصر محیطی جزء که دریک شهر قرار می گیرد که بطور کلی به آن مبلمان شهری می گویند مانند کیوسک تلفن، نیم کت ها سطل زباله تابلوهای اطلاع رسانی و … همه بصورت خاصی توسط متخصصین این رشته طراحی می شود و درطراحی شهری استفاده از این مبلمان تعریف شده در طراحی عناصر فضا و نحوه بکارگیری آنها پیشنهاد و ارائه می شود.

- رابطه علم اقتصاد و طراحی شهری : هزینه هایی که برای انجام پروژه مصرف می شود بسیار مهم است، یکی از مهمترین مباحث در طراحی شهری مبحث اقتصاد است. بدین معنا که پروژه های واقع گرا توجه کافی به میزان هزینه ها، اعتبارات بودجه، امکانات مالی در اختیار و سایر پارامترهای اقتصادی دارند. قطعاً میزان دقت طراحی و نوع طراحی مبتنی بر میزان بودجهپروژه است. یعنی نگاه باید نگاهی اجرائی باشد. واقع گرایی یک پروژة طراحی ارتباط مستقیم دارد با هزینه های اختصاص یافته یا میزان بودجة در اختیار پروژه بنابراین دانستن از کلیاتی از اقتصاد در پروژه طراحی شهری کاربرد مهمی دارد.

- طراحی شهری و جامعه شناسی و مردم شناسی : یعنی شناخت طیف مخاطب برای هر پروژه، یعنی مخاطب شناسی داشته باشیم. از نظر ویژگی های جامعه شناسی، مانند فرهنگ، نوع زندگی ، … در غیر این صورت استقبال از پروژه یا کاربرد پروژه در میان طیف مخاطب و مردم مقبولیت ندارد. و هیچ نوع مشارکتی از مردم برای اجرایی پروژه نمی بینیم. (یعنی رغبت عمومی وجود ندارد)

 ارتباط طراحی شهری با  شهرسازی: بررسی و مطالعه راجع به طرح های بالا دستی و استخراج ضوابط و مقررات و … از این طرح ها پیرامون طرح های مورد مطالعه مانند : الزامات، پیشنهادات قوانین.

3.     طراحی شهر را بیشتر به فرم و کالبد و فیزیک محدوده موردنظر توجه می کند.

طراحی شهری هم برگرفته از یک سری قوانین و مقررات و ضاطه های مشخص است و هم خود می تواند ارائه دهنده این ضوابط و دستورالعمل باشد.

4.  در طراحی شهری به راحتی عناصر و جزئیات معماری شهری بافت می پردازیم کفپوش معابر، طراحی مبلمان، تیرچراغ، سطل های زباله، میزهای نشیمن، تابلوهای موجود، (مبلمان شهری) بدنه ها و کالبد ابنیه موجود در سایت (محدوده مورد مطالعه) بازشوها، نما، مصالح نما، ریتم نما

5.  قوانین و مقررات شهرسازی تأثیر گذاری زیادی در پروژه های شهری دارند یعنی در شکل گیری پروژه ها، نوع پروژه ها و خصوصیات داخلی (مردم – کارکرد) یعنی جهت گیری های کلی پروژه در این قسمت بیان می شود.

6.   از عواملی که در طراحی شهری بسیار اهمیت دارد، طراحی بدنه ها و شکل گیری ابنیه و ساختمانها، ارتفاع ساختمان ارتباط طبقات است.

7.  در محدوده های مورد مطالعه معمولاً طراحی حجمی بافت نیز به عنوان خروجی های پروژه و بعضاً به عنوان  پروژه نهایی مطرح می شود.

مثال از یک پروژه طراحی شهری :

عنوان پروژه :  طراحی شهری محور ورودی دانشگاه آزاد- تفت.

محورهای کلی پروژه:

1- طراحی مسیرهای ترافیک سواره و پیاده

2- طراحی و مشخص کردن ساختمانها اماکن، تأسیسات و ابنیة پیرامون محور فوق با لقامی خصوصیات و ویژگی های آن

 2-1- نوع ساختمان ها و عملکرد ساختمانها

2-2- تأسیسات مربوطه

2-3- نوع ساخت و ساز

2-4- طراحی بدنه های مشرف به این محور

2-5- نوع مصالح و وسایل مورد استفاده در این ابنیه.

3- ارتباط و دسترسی بین محور فوق و محدودة اطراف آن.

4- بحث طراحی عناصر سازنده فضا مثل مبلمان شهری و …

5- طراحی فضای سبز و محورهای حرکت آبهای سطحی (دفع و استفاده از ابهای سطحی)

6- طراحی عناصر سیمای شهری در محدوده فوق

7- طراحی سنبل ها، المان ها و نشانه های معماری فضا در محدودة متناسب با عملکرد وکارایی فضا

فرایند کلی پروژه های طراحی شهری :

1- شناسایی وضع موجود که شامل شناسایی دقیق محدوده مورد مطالعه، (خط محدود مشخص کنندة دقیق حیطه مورد مطالعه است) و تدوین مراحل مطالعه پروژه (مراحل مطالعاتی را بصورت کلاسیک تدوین می کنیم.) و شناخت از کلیه ابعاد مورد نظر همچنین باید گفت که بررسی و شناخت می تواند شامل عوامل علمی و اجرایی پروژه باشد . مهمترین عوامل اجرایی آن هزینه و اقتصاد است و بعد از آن زمان است.

بطور کلی  شناخت عوامل اجرایی شامل مطالعات طرح، کارشناسان طرح، بدنه طرح (نیروی انسان، ابزار آلات و ماشین آلات) اقتصاد مالی طرح ، تکنولوژی ساخت زمان اجرای طرح و ... می باشد.

2- تحلیل وضع موجود (تحلیل در کلیه زمینه های مورد نظر)

3- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات و طرح پیشنهادی

(این چارت نسبی است و بسته به هر، پروژه قابل تغییر و تکمیل است، اما اصول مطالعاتی یکسانی رعایت میشود)

مثال در طراحی یک پروژه طراحی  شهری طراحی محور (مسیر) یکی از مهمترین پارامترهاست که می تواند شامل :

1- طراحی مسیر ترافیک پیاده و سواره، طراحی مسیرهای دوچرخه، طراحی مسیر ویژه برای وسایل حم ونقل عمومی، طراحی محور پیاده بصورت خاص و پیوستگی و طراحی محور معلولین. طراحی مسیر از اولویت های پروژه هاست.

محور و مسیر خط مسیر تمامی شبکه + حرکتترافیک سنگین عمده ، مسیر عمده و اصی که بار ترافیک را متحمل می شود.

دو حالت طراحی وجود دارد 1-  وضعیت موجود مسیر را بپذیریم. 2- دست به ایجاد تغییراتی در وضعیت موجود بزنیم. که در دو حالت باید  تشریح ابعاد و مسائل پیش رو را داشته باشیم.

خصوصیات و جزئیات طراحی شبکه شامل کلیات و جزئیات عناصر زیر باشد:

·        محور مسیر

·        جزئیات مسیر

·        عرض مسیر

·        عناصر سازنده محور

·        جوی

·        جدول

·        رفیور میانی

·        مسیر آبهای سطحی

·        حاشیه محور (مسیر پیاده و پیاده رو)

نکته : مسیرهای پیاده یکی از اصول توسعه پایدار در فضاهای شهری و پروژه های طراحی شهری است.

مثال : یک محور عرضی با طول مشخص برای حرکت رفت و برگشت خودروها ( نصف یک محور رفت و نصف آ ن برگشت)

رفیوژ  میانی : مسیر جدا کننده که در میان مسیرهای رفت و برگشت است تعبیه می شود و می تواند فضای سبز باشد یا جدول گذاری شده و یا به صورت گاردریل باشد و …

تصویر شماره 3 مقطع کامل یک محور طراحی شهری

 فضای شهری :

برای شناختن فضای شهری نخست باید دو مقوله را شناحت. 1- فضا 2- شهر

1- فضا : space :

( فضای خالی) مکانی که مابین عناصر ساخته شده، و مشاهدات واقع می شوند ( عرصه خالی) محیط پیرامون را اگر بشناسیم می توانیم به دو عرصة ساخته شده و ساخته نشده تقسیم کنیم.

محیط های ساخته نشده  فضا

محیط های ساخته شده  توده که همان ساخت و سازها و ساختمانها است

شهر دارای تعاریف از نظرهای مختلفی است : 1- جمعیتی  2- اقتصادی 3- سیاسی- اداری (قانونی)

تعریف  سیاسی- اداری :

سکونتگاههای انسانی که قانون و مراجع قانونی واژه های شهر را بر آن تأیید و تصویب نمایند.

[اطلاق قانونی واژه] این کار در کشور ایران بر عهده دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور است.

تعریف جمعیتی :

سکونتگاههای جمعیتی بیش از 5 هزار نفر را عمدتاً شهر می نامند. این عدد نسبی است و در برخی کشورها 2000 نفر یا 2500 نفر را به عنوان آستانه شهری شدن یک سکونتگاه تعریف کرده اند.

تعریف اقتصادی :

به مراکز اقتصادی که از نظر میزان تبادلات اقتصادی و ایجاد مراکز تولیدی و خدمات اقتصادی آنها شهرهای قوی را ایجاد می کند در طول زمان به عنوان شهر لقب می گرفتند. مثل برخی از بنادر و شهرهای مراکز تولیدی و صنعتی  

تعریف فضای شهری :

عرصه های خالی و  ساخته نشده محیط پیرامون که در شهرها قابل مشاهده و درک می باشد و محل حرکت استفاده و تکاپوی طیف عام مردم و شهروندان میباشد و قابلیت جانمایی کلیه فعالیتها و خدمات شهری را دارد.

فضای شهری: فضای باز موجود در محیط پیرامون خود که از نظر قانونی شهر باشد را فضای شهری می گویند.

هرچه شناخت فضای شهری قویتر باشد تحلیل فضای شهری دقیقتر است.

از شناخت فضای شهری به تحلیل فضای شهری می رسیم تا به طراحی فضاهای شهری برسیم. شناخت قوی منجر به تحلیل قوی و تحلیل قوی منجر به طرحی قوی می شود.

جنبه های قابل تعریف فضای شهری :

 تا سال 1990 بیشتر مباحث کالبدی و مباحث فضایی ( به مفهوم تجسمی و فرمیک) تعریف کننده فضاهای شهری بودند . اما بعد از سال 1990 به مفاهیم دیگر مثل مفاهیم اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی نیز اهمیت داده شد. بنابراین روند تاریخی شناخت فضاهای شهری بدین صورت بوده است :

ماقبل سال 1990 :

مباحث کالبدی- فضایی حائز اهمیت بوده است. عرصه فعالیت بیشتر عرصه معماران و هنرمندان و شهرسازان و برنامه ریزان فیزیکی و بیشتر جنبه های زیبایی شناسی و فرم گرایی در شناخت آنها اهمیت داشته است. 

بعد از سال 1990:

مباحث فرهنگی- اجتماعی نیز وارد شد. عرصه فعالیت مجالی برای جامعه شناسان و بوم شناسان، اقتصاد دانان و فرهنگ شناسان نیز فراهم کرد تا به این عرصه نیز پا گذارند. 

نکاتی درمورد طراحی فضاهای شهری:

در طراحی فضای شهری باید به  موقعیت و  شناخت کلیه پارامترهای مورد نظر در مرحله شناخت و تحلیل آنها و در نهایت دستیابی به مطلوبیت بعنوان یک شاخص هدف توجه داشت.

در شناخت فضای شهری، معیارها، شاخص ها، و خواسته های مخاطبین فضای شهری استفاده کنندگان دست یابیم.

عرصه طراحی ، فضاهای باز شهری هستند.

در ادبیات نظری معاصر، فضای شهری را عمدتا منوط به دو نوع فضای میدان و خیابان می داند.

عمدتاً دو نوع فضای شهری از دیدگاه کالبدی و زیبایی شناسی  در عرصه شهرها وجود دارند.

1- میادین

2- خیابان ها

خیابان ها  مسیر حرکت و عبور وسایل نقلیه و پیاده و عرصة بروز فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، و کالبدی است. از خیابان انتظار حرکت (تکاپو قبل معابر) /رفتار ( اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی)/ کالبدی

-  وجوه اهمیت خیابان ها :

1- شناخت کلی از شهرها و محیط های قابل زندگی (محیط پیرامون) تأثیر بسیار زیادی در شناسایی و شناساندن این دید می تواند داشته باشد.

1-ترافیک (جابجایی، دسترسی، حمل و نقل): عبور و مرور، ویژگی های کارکردی، عملکردی موضوع: راه (مسیر)

خیابان: خیابان به عنوان بستر عنصر جابجایی و دسترسی به مقاصد خود تلقی می کنیم.

2- در شکل کلی ساختار شهرها و فضاهای شهری تأثیر زیادی دارد هنگامی که از نظر ساختاری و کالبدی شکل به خیابان ها بدهیم می توان با طراحی و جانمایی خیابان ها و همجنین نوع و نحوة نگرش طراحی می توان درشکل گری فضای شهری دخیل باشیم.

3-در شکل کلی- ساختار کلی  استخوان بندی فضای شهری تأثیر دارد.( خیابان نقش اساسی در شکل گیری و طراحی فرم فضاهای شهری و شناخت ساختار و استخوان بندی فضای شهری دارد)

4-در فرم کلی و نوع هویت بخشی به فضای شهری تأثیر دارد.  فرم هندسی در جمع بندی کلی میتوان یک تصویر ذهنی از شهرها و فضای شهری داشته باشیم. مثال : شبکه های شطرنجی شکل کلی شطرنجی فرم خیابان ها تأثیر بسیار زیادی در محیط پیرامون دارد.

5- در تحلیل فرم فضای شهری هویت بخشی و میزان خوانایی شهرها نقش مهمی دارد. استخوان بندی کلی فضاهای شهری را می توان با شکل خیابانها بشناسیم.

6- خیابان عرصه بروز فعالیت های اجتماعی و اقتصادی است. شامل رفت و آمدها، گفت وگوها، تبادلات اجتماعی محل خرید و فروش و تبادلات اقتصادی

7-  خیابانهای عمدتاً عرصه طراحی بناها و ساختمانها و کالبد شهرها و فضاهای شهری دارند و جنبه های ظهور و بروز طراحی کالبدی را (معماری- طراحی شهری) در این فضا مشدهده می شود. آثار معماری و تجسم های زیبایی شناسی را در این فضا مشاهده می کنیم.

8-  ارتباط خیابانها با مباحث اقتصادی (خیابان بعنوان یک مرکز عرضه و تبادلات اقتصادی شناخته می شود) پویاترین مکان های فضای شهری بازارهاست پس جایی که بخواهیم پویایی در فضای شهری ایجاد کنیم در آن مکان بازار احداث می کنیم. با توجه به این موضوع :

a ) طراحی خیابان بعنوان یک فعالیت طراحی شهری تأثیر بسیار زیادی در ایجاد پویایی و تزریق مطلوبیت فضایی در فضای شهری را دارد. [ همجواری این عامل با فضاهای شهری بعنوان یک عنصر یا شاخصة مطلوبیت زا شناخته می شود]

b) خیابان بعنوان یک فضای شهری عرصه فعالیت های اقتصادی و بعنوان مرکزی برای مبادلات اقتصادی مطرح است (یعنی در یک فضای شهری امکان ایجاد مراکز اقتصادی مغازه ها، پاساژها) در این فضای شهری وجود دارد.

9- سطح وسیعی از شهرها و فضاهای شهری ، را خیابان بخود اختصاص داده است.

گاهی از خیابان فقط برای دسترسی استفاده نمی شود بلکه می توان از آن برای ایجادفضاهای پویا و عرصه های اجتماعی استفاده کرد. چنانچه از خیابان برای این بحث استفاده شود می توان سطوح مورد نظر را افزایش داد.

در کشورهایی مانند ایتالیا ،  در خیابانهای  خاص زمان گذشته که به نوعی میراث هویتی باقیمانده از دوران گذشته است، بعضاً کارکرد آن به گونه ای بوده که خیابان هم محل حرکت ماشین و هم حرکت پیاده بوده است. در زمانه پیش رو سعی کرده اند بطور کلی حرکت ماشین را محو کنند و  خیابان و فضای شهری حاصل از آن را اختصاص به پیاده بدهند.

10 - از خیابان بعنوان مهمترین محل بروز و طراحی و نمایش عناصرسیمای شهری و به طور کلی سیمای شهر نام برده می شود. ( در مفاهیم سیمای شهری و تشدید ساختار سیمای شهر خیابان نقش اساسی دارد)

11- خیابان بعنوان مهمترین و حساس ترین عرصه  بروز طراحی شهری مطرح می باشد. منظور از خیابان در اینجا به معنای چند مفهومه آن است یعنی صرفاً برای حرکت نیست بلکه خیابان به منظور پویایی،ایجاد حرکت پیاده و … استفاده می شود و نه فقط برای حرکت ماشین. (نقش دسترسی و نقش اجتماعی )

13- خیابان بعنوان مهمترین عامل ارتباطی در فضاهای شهری نام برده میشود. هر یک از Zoneها یک فضای شهری اند. برای ارتباط بین آنها 2 نوع عام ارتباطی  وجود دارد : 1- ارتباط عملکردی 2- دسترسی ها

این ارتباط دهنده ها علاوه بر مرتبط سازی می تواند خودش بعنوان یک فضای شهری مطرح باشد.

تاثیر طراحی شهری در مسائل اجتماعی :

 بطور مثال در مناطقی که بزهکاری زیاد اتفاق می افتاد برخی تحقیقات نشان داد که یکی از دلایل  آن وجود مناطق بسیار تاریک بوده و یا وضعیت کالبدی نابسامان آن و معابر درهم پیچیده و ... که عمدتاً در طراحی فضای شهری در آن منطقه پیشنهاد شد  که در آن مناطق نورپردازی انجام شده و بسیار روشن طراحی شود و یا بافت کالبدی آن بسامان شود. پس دیدگاه فرهنگی- اجتماعی بایستی در طراحی  شهری مورد بررسی قرار گیرد.

فرم در فضاهای شهری :

ساختار شکلی   برای فضاهای شهری فرم قائل هستیم.

عوامل ساختاری تشکیل دهنده فرم :

1- نقطه

2- خط

3- سطح

4- حجم

عوامل بالا مهمترین نقش را در تحلیل و طراحی و شکل گیری فضای شهری دارند.

1- نقطه : مهمترین و خردترین یا جزئی ترین عامل تشکیل دهنده فرم در فضای شهری است.

2- خط : از حرکت و امتداد نقطه خط تشکیل می شود. حرکت متوالی نقطه ایجاد فرم می کند که خط تشکیل می شود.

یعنی اگر بتوان در فضای شهری نقاط را ردیابی کنیم (دنبال کنیم) به یک خط می رسیم که این نقاط می تواند یکسری عناصر جزئی معماری باشند و یا یک ساختار کلی ( محدوده یا عامل کلان) باشند. اما وقتی یک رودخانه را پیگیری می کنیم بصورت کلان (دید کلی) می توان محدودة خطی بحساب آید.

3- سطح : از حرکت و امتداد خطوط سطح تشکیل می شود که بعنوان عامل تشکیل دهنده فرم مطرح است.

4- حجم : از حرکت و امتداد سطوح یا یک سطح، حجم تشکیل می شود.

ساختار فرم :

 یک ساختار فرم می تواند نقطه ای خطی و یا ترکیب ساختارهای متفاوت باشد

 نگاه ما برای تحلیل نقشه های فضای شهری به نقشه های پلان است. یعنی اولین نقشه برای ورود به عرصه تحلیل فضای شهری نفشه پلان است.

نقطه :

خصوصیات فرم های تشکیل شده از ساختار نقطه ای :

a ) خصوصیات ایستایی و پایداری دارند. یعنی پویایی ندارند.

مثال در ترسیم :‌به یکسری مناظره دیده می شد که یکسری تغییر ساختار و تغییر ارتفاع می دیدیم که این تغییر ارتفاع یکسری جهت یابی بسوی شهر بوده که اصطلاحاً به ساختمان های بلند آن زمان برج می گفته اند.

حال اگر از منظر پلان به فرمها نگاه شود در خصوصیات ساختاری فرم منظرة پلان بصورت یک نقطه بوده که خصوصیاتش نقطه ای است.

مثلاً در مسجد جامع فهرج یزد که یک نشانه است ، خصوصیات نقطه ای دارد. حتی مناره های مساجد هم که  2نقطه هستند در یک دید گسترده تر به عنوان یک نقطه نقش آفرینی می کنند.

- در ایتالیا میدان سیه نا : در گوشه ای از میدان بدنه های مختلفی و ساختمانهای متفاوتی داریم. و در گوشه ای از آن میدان ما برج ساعت را می بینیم که یک ساختار نقطه ای است با وجود اینکه پلان آن مربع شکل است اما نقش جرم نقطه ای را دارد و تحلیلی که داریم بحث نشانة شهری است. و تأکید فرم بر هدایت دید است.

 ج، حرکت سمت ساختار منطقه ای و نشانه

b ) تأکید بر اهمیت در ساختار فرم بیشتر می شود. مثلاً برج پیزا و میدان سن پترز که ساخار اصلی و ایتکان را در اجتماعات نشان می دهد.

c) ساختارهای فرمیک تشکیل شده از ساختار نقطه ای فاقد جهت هستند زیرا وقتی به ساختار نقطه نگاه می شود اهمیت دید به نقطه بدلیل نداشتن جهت در نقطه فاقد جهت است.

d) از ساختار نقطه ای برای ایجاد گره های فعالیتی و عملکردی می توان استفاده کرد. (گروه شهری) زیرا گره را جایی می بینیم که محل تمرکز عملکرد است. یعنی برای ایجاد فعالیتها در گره ها که جرد تعریف و ساختار گره است باید جانمایی گره ( یک مکان ایستا باشد زیرا در فضاهای پویا، با حرکت روبرو هستیم و امکان تمرکز فعالیت و ایستا کردن مخاطب فضا وجود ندارد.

مثال : میدان امیر چخماق یزد یک گره است زیرا عدم حرکت انسان در آن  فضا است زیرا بر خورد انسان در آن فضا تمرکز و فعالیت انسانی نیست و فقط حرکت است و بعنوان پویایی نیست.

e) می توان از ساختار نقطه ای برای فضای تجمع و فعالیت هم استفاده کرد.

- خط :

از حرکت نقطه ساختار خطی ایجاد می شود

1- از کنار هم قرار گرفتن 2 نقطه کنار هم می توان یک ساختار خطی ایجاد کرد.

اگر ترکیب نقاط بصورت متوالی

2- خصوصیت دوم ساختار خطی : وجود خطوط می تواند ساختارهای عمود بر آن را هم به ذهن متبادر کردند.

3 – خط عرض ندارد اما جهت و طول دارد برای همین برای ایجاد امتداد دید با افزایش طول خطوط از نظر فرمی امکان پذیر است.

4- از ساختارهای خطی می توان برای ایجاد فضاهای فعالیت و استقرار عملکردهای متفاوت استفاده کرد. که ساده ترین شکل آن وجود خیابان است که از ساختار خطی آن می توان با ایجاد ساختارهای مختلف در کنار خیابان از ساختار خطی (خیابان) استفاده کرد. هر یک از این ساختارها می تواند یک Zone برای خود حوزه داشته باشد.

5 – از ساختارهای خطی برای بروز برخی احساسات و عملکرد فضا می توان استفاده کرد. فرض شود که یک توده ساختمانی داشته باشیم. و با یک پیلوت این ساختمان ها نگه داشته شده که خود پیلوت یک حس دارد.

یک فضای عمومی است اما از نظر نما یک احساس برای ساختار خطی می تواند ایجاد کند.

6- برای ایجاد احساس حجم دارا بودن فرمهای می توان از خطوط استفاده کرد.

7- برای ایجاد بازی های ساختاری در فرم بدنه های شهری یا  فضاهای شهری می توان از خطوط استفاده کرد مانند لوکوربوزیه که از خطوط زیادی در کارهایش استفاده می کرد که بازی های خطوط و ریتم خطوط در بدنه ها را ایجاد کرده یعنی برای ایجاد یک ریتم فرضی از خطوط استفاده می کرد.

8- برای ایجاد فضاهای نیمه خصوصی نیمه عمومی مانن چهل ستون که برای ورود به عرصة خصوصی با یکسری ستون روبرو می شویم که احساسی که این خطوط (ستون) بها می دهند. یک حس بازدارندگی است. یعنی یک حسی که این طرف ستون با طرف دیگر ایجاد می کند 2 حس متفاوت است یعنی برای جدا کردن 2 حریم متفاوت از نظر حسی می توان از ستون استفاده کرد.

- سطح :

1- شاخصه اول سطح حرکت خطوط است.

خطوط نزدیک به هم  پیوسته

هر چه خطوط بهم نزدیک تر باشند احساس سطح بودن احساس قوی تری است. اگر خطوط از هم فاصله داشته باشند احساس سطح کمتر است.

2- همین اتفاق برای سطح هم می ا فتد. زیرا سطح عرض و طول دارد اما حجم و ارتفاع ندارد ( 2 بعد)

3- سطوح می تواند ایجاد کنندة احساسات حاصل از فرمهای فضایی، احساس ورود به فضا و احساس توقف کند. مثال : در چهل ستون یک فضای جلویی (ورودی) و یک فضای داخلی داریم

با تشکیل سطوح ( پیوستگی بین خطوط) جداره ها و دیواره ها بوجود می آیند و احساس ورود کاملاً از بین رفته و به احساس توقف تبدیل می شود.

شکل

4 – سطوح می تواند به اشکال مختلف باشند مثلا سطوح مربع، دایره، چند وجهی، چند ضلعی، بسته به بازة خطوط می تواند اشکال مختلف سطوح شکل گیرد.

5- سطوح می تواند بافت دار یا ساده باشد. یعنی جنس خاصی داشته باشد، مثلا بافت سنگی یا آجری. شکل

6- سطح در سه بعد می تواند کار کرد داشته باشد :

1-6: سطوح کف

2-6 : دیواره ها و جداره ها

3-6 : سطوح بام

7- سطوح می تواند تأکید و اهمیت را  با بازی سطوح داشته باشیم.

8- سطوح دیواره ها مرز تفکیک معماری و شهرسازی را تشکیل می دهند.

حدود یا مرز داخلی دیواره ها  عرصه معماری

حدود یا مرز خارجی دیواره ها  عرصه شهرسازی

تشخیص فضای شهری

9- سطوح با نقش اساسی در تشکیل خط المان در فضای شهری را دارد. [ دایره، گنبدی، شیب دار، ساده،‌افقی و

-حجم :

از حرکت سطح ایجاد می گردد :

1- کاملترین ساختار تشکیل دهنده فرم است.

2- هم طول، هم عرض و هم ارتفاع دارد.

3- باعث ایجاد زاویه می تواند باشد.

4- احجام می تواند توپر و توخالی باشند.

احجام توپر توده عرصه معماری

احجام توخالی فضا عرصه شهرسازی

5 – بسته به ترکیب احجام ما توانایی ایجاد فرم داریم :

احجام ساده فرم های ساده

احجام پیچیده  فرم های پیچیده

با بررسی و تحلیل فرمهای حاصل از احجام به دیدگاهها و فلسفه کاری، و طراحی موجود پی می بریم.

- سیمای شهر در فضاهای شهری:

کوین لینچ تئوریسین از دیدگاه روانشناسی کالبدی در فضای شهری

با بررسی 3 شهر آمریکا (بستن نیوجرسی و شیکاگو ) بدین نتیجه رسید که عناصر سازنده سیمای شهر عبارتند از: :

1- راه  2-لبه   3-نشانه          4-گره  5- محله

1) راه :

راه مهمترین عنصر تشخیص از تصویر ذهنی شهر، فضای شهری است.

خصوصیات راه عبارتند از :

1- راه در شکل دهی به استخوان بندی فضاهای شهری مهمترین نقش را دارد.

2- در ایجاد جهت یابی در فضای شهری مهمترین نقش را دارد.

3- در ایجاد خوانایی در فضای شهری مهمترین نقش را دارد.

4- در طراحی شهری بیشترین وقت و انرژی و مهمترین عنصر و پارامتر مؤثر در پروژه های طراحی شهری ایجاد راهها مسیرها، و محورهای ارتباطی (پیاده ، سواره و تلفیقی) است. اقسام مختلف آن :

ترکیب با عناصر مانند فضای سبز محور ارتباطی توام با تشخیص راه سبز- محور سبز

مثل آب مسیر آب

5- طراحی محورهای مذکور مهمترین نقش را در موقعیت یا شکست پروژه های طراحی شهری دارد.

6- راه نقش موثری در ایجاد  فرم فضاهای شهری دارد. فلسفه ایجاد راه در شکل دهی فضاهای ارگانیک (فضاهایی که بدون طرح مشخصی مثل طرحهای امروزی شکل گرفته باشد طرحی عملکردی دارد) و فضاهای طراحی شده دارد.

7- نحؤه رفتار مردم و استفاده کننده از فضاست که باید درطراحی فرم فضا مد نظر قرار گیرد. (عملکرد عکس العمل مردم است که نقش در ایجاد فرم معنا دارد.)

8- راه در واقع مهمترین  بستر تلفیق عناصر خرد و جزء طراحی شهری است نظیر مبلمان شهری، الگوهای طراحی در بدنه معماری شهری (کفپوش و …)

طراحی مسیر یا محور  مستقیماً با طراحی و جانمایی این عناصر و عملکرد شان ارتباط دارد.

یعنی اگر بخواهیم از این مبلمان و عناصر خرد فضای شهری استفاده کنیم باید عملکردهای بالایی و بزرگتر درست باشند. از این حیث می توان پارک لاله تهران را نام برد که عملکرد مسیرها و طراحی آن با مبلمان شهری آن در ارتباط است.

2) لبه :‌

به فضاهای جدا کنندة عملکردی و یا فرمی بین 2 کارکرد مشابه یا متناسب و یا دوفضای مختلف را لبه می گویند.

لبه ها 2 نوعند :‌

مصنوعی  رودخانه ها، کوهها، …

طبیعی  راه آهن، بزرگراهها و …

هرگاه بین 2 فضای شهری قصد ایجاد انقطاع عملکردی یا جدایی فضایی داشته باشیم می توان از عنصر لبه استفاده کرد نشان : درطرح جامع برای شهرهای اردکان، میبد، یزد یک محور اصلی داریم بنام سنتو که محور اصلی و ترانزیتی است که ازوسط این شهرها عبور یم کند که به مرور زمان فضاهای مختلف و عملکردهای شهری مختلف در دو طرف این محور شکل گرفته

پس در دو طرف این بلوار 2 دو نوع عملکرد داریم یکی  فضاهای شهری و خدماتی (آرام) در مقیاس انسانی و دیگری محور ترانزیتی با حرکت پرشتاب است، پس برای تعدیل دو عملکرد متضاد جنسی ( جنس آرام انسانی و حرکت پرشتاب ماشینی) در کنار هم باید یک لبة‌سبز ایجاد گردد که اصطلاحاً یک فضای سبز یا لبة سبز حفاظتی هم نام دارد که این دو فضای مختلف بوسیلة این لبه از هم تفکیک شده اند.

3) گره :

به مرکز تجمع یا فضاهای تجمیعی که برای تجمیع یا تضارب و یا عملکردهای فضایی ایجاد می شود گره گفته می شود. گره اشکال متفاوتی دارد :

1) شکل هندسی منظم یا نامنظم دارند که گره ها را گاهی براساس اشکال هندسی بررسی می کنند مانند چهار راه و میادین 9 فضاهای قدیمی که شکل هندسی نامنظم داشته اند.

2) گاهی براساس عملکرد و فعالیت موجود در آن بررسی می شوند مانند: بازارها که محل تجمع فعالیت های اقتصادی مشابه است  تجمع استفاده کنندگان.

انواع گره :

مطلوب :  انتظار در طراحی  ایجاد تجمع و فعالیت می کنند

نامطلوب  ناهماهنگی و نابسامانی فعالیت را داریم که در مبحث طراحی شهری باید به بخت ساماندهی گره اهمیت داده شود.

مهمترین عامل در تشخیص گره :

1 – تجمع فعالیت

2- حرکت و نوع رفتار استفاده کننده در فضا

نکته : باید در طراحی شهری چیدمان یا جانوایی فعالیت ها و فضاها بگونه ای باشد که باعث گره هایی نامطلوب شود. مثلا وقتی فضایی مثل بزرگراه را داریم ایجاد فعالیت خدماتی ترافیک را مانند حرکت پیاده که یعنی حرکت اتومبیل با پیاده باید کاملاً از هم جدا شود.

- ظرفیت فضا را برای پذیرش یک فعالیت در نظر بگیریم یعنی ظریفت اضافه تحمیل نکنیم.

4) نشانه :

عنصر یا عناصر  یا فضاهای خاص که وجود آنها یا استقرار آنها بعنوان یک  فعالیت یا عملکرد خاص در اذهان و تصویر ذهنی مخاطب (فضای شهری) باقی می ماند. پس خاص بودن یا اختصاصی بودن از ویژگیهای نشانه است.

1- نشانه های شهری باعث ایجاد یا تقویت حس جهت یابی در فضاهای شهری می شود.

2- نشانه های شهری باعث ایجاد یا تقویت حس در خوانایی در فضاهای شهری می شود.

3- نشانه های شهری ممکن است که باعث ایجاد و فضاهای یا روانی [(Monument)] شوند (هویت یا قدرت برتر را برساند)

4- وجه تمایزی دارند نسبت به فضاهای مشابهشان

5- محله :

به اجتماعات انسانی که از حیث تشابه یکی از وجوه فرهنگی یا اجتماعی ، کالبدی، …دارای خصوصیات هماهنگ و مشابه باشند. وجه تشخیص وجوه اجتماعی محله آذربایجانی

- فضاهای شهری :

1- عرصه های خصوصی

2- عرصه های عمومی ( جمعی)

فضاهای شهری از این حیث شامل 4 فضا می باشند :

1- فضاهای عمومی :

شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهای شهری که کلا (عموماً) برای استفاده توام اقشار مردم آزاد و قابل استفاده اند محدودیتی برای مخاطب گزینی ندارند و عدم محدودیت در انتخاب مخاطب ندارند.  مهمترین و گسترده ترین فضاهایی هستند که قابل طراحی و پیشنهاد می باشند این گستردگی باعث گستردگی درطراحی وجامعیت طراحی نگاه جامع در طراحی و نگاه کلان که دلیل آن همان گستردگی طیف مخاطب است.

2- فضاهای نیمه عمومی :

شامل محدوده ها و مکان ها و فضاهایی شهری می شوند که برای اقشار نسبتاً مشخص از طیف عام طراحی و پیشنهاد می شوند. مانند مدارس، دانشگاه ها، ادارات و …

- ویژگی این فضا : دارا بودن یک شاخصه برای انتخاب قشر مخاطب عام مثلاً این شاخصه ممکن است، سن باشد، جنس، و شاخصة کاری یا  فعالیت این شاخصه ها خود جزء شاخصه های عام اند اما دارای دسته بندی هستند. محدودیت شاخصه در قشر باید طراحی منطبق برآن ویژگی یا با تأکید برآن ویژگی باشد. سن  فضاهای محدود برای قشر سن خاص

3-فضاهای نیمه خصوصی :

محدوده ها یا فضاهایی هستند که برا قشری خاص انتخاب و طراحی می شوند.

- ویژگی این فضاها : بحث اختصاصی بودن فضا بیشتر از جنبة عام بودن آن است.

4- فضاهای خصوصی :

محدوده ها و مکان هایی که برای قشری خاص و کاملاً اختصاصی طراحی می شود. ماند مسکن

شناخته فضاهای شهری :

برای شناخت فضاهای شهری باید 2 مفهوم آشنا شد :

1- توده                   2- فضا

بدین دلیل باید با این دو مفهوم آشنا شد که ماهیت محیط پیرامون را این دو مفهوم تشکیل می دهند.

1- توده : به تمامی مساحت و سازه ها و احجام ساختمانی واقع در محیط  تقسیم بندی توده شامل :

1- ساختمان مسکونی

2- ساختمان آموزشی

در اصطلاح کاری (حرفه ای) به ساخت  و سازهای فضایی توده ساخت می گویند.

2- فضا : به قسمتی از محیط پیرامون که خالی از ساخت و ساز (توده) باشد. پس در اینجا ما با یک پهنه یا عرصه روبرو هستیم [فضای خالی]  اصطلاح کاری

نفوذ : توده ها همواره با رنگ و بدون رنگ و توپر و خالی روبرو هستیم

پس در این قسمت با نقشة توده و فضا  (نقشه پر و خالی) روبرو هستیم. که از نظر کاری 2 کاربرد دارد :

1- پلان

2- حجم

مثال :‌در اولین کار عملی : 1- ابتدا پیدا کردن نقشة توده فضا [پر و خالی]

- برداشت اطلاعات از نقشه پر و خالی :

1- میزان فشردگی و تراکم ساخت و ساز در محیط :

a – نیاز به فضای عمومی

b – عدم نیاز به فضای عمومی

2- نوع و طراحی و پیش زمینه تاریخی آن ( شکل گیری ماهوی- تاریخی)

- تقسیم بندی فضا از نظر تصورات ذهنی : [برداشت ذهنی] :

1- فضاهای عینی : فضاهایی که عینیت دارد و وجود خارجی و ماهوی دارد. ما در این فضا زندگی کرده و آنرا احساس (لمس) می کنیم. مانند فضای پارک، منزل و… پس این فضا قابل ترسیم و قابل تصویر است.

2- فضاهای ذهنی : می توانند باعث خلاقیت شوند. این فضاها وجود خارجی ندارند اما با استفاده از ویژگی ها و برداشت اطلاعات فردی یا تصویری که هر  فرد ممکن است از آن فضا داشته باشد شناخته و معرفی می شود. فضاهای ذهنی به ادراک و شناخت هر فرد می تواند دارای خصوصیات مختلف باشد این خصوصیات مختلف توسط افراد مختلف قابل بحث و بررسی است.

این فضاها مطلق نیستند و نسبتی است و در موقعیت های مختلف و با افراد مختلف می تواند به صور متفاوت خلق شوند. در طراحی این فضاها روند رو به تکامل وجود دارد. و با شناخت و ارزیابی طراحی ارتباط مستقیم دارد. مانند وقتی بوی عطاری می شنویم ناخودآگاه ما از عطاری را در ذهن می سازیم.ست و در موقعیت های مختلف و با افراد مختلف می تواند به صور متفاوت خلق شوند. در طراحی این فضاها روند رو به تکامل وجود دارد. و با شناخت و ارزیابی طراحی ارتباط مستقیم دارد. مانند وقتی بوی عطاری می شنویم ناخودآگاه ما از عطاری را در ذهن می سازیم.