فهرست مطالب

به نام خدا

صفحه عنوان

تقديم به

تشكر و قدرداني

چكيده مطالب

پيشگفتار

مقدمه

فصل اول : انقلاب مشروطه

الف ) زمينه ها و علل آغاز نهضت

ب ) روند حوادث

پ ) نيروهاي درگير در انقلاب مشروطه

ت ) عل شكست مشروطه

ج ) پيامدهاي مشروطه

د ) ظهور و سقوط رضاشاه

فصل دوم : نهضت ملي شدن صنعت نفت

الف ) زمينه ها و علل آغاز نهضت

ب ) علل شكست نهضت

پ ) پيامدهاي نهضت

فصل سوم:

نتيجه گيري

محدوديت ها

پيشنهادها

انقلاب مشروطه

انقلاب مشروطه نيز همچون جنبش تنباكو داراي آثار ديرپا بي تاريخ معاصر كشور بوده است در اين جا به زمينه ها و علل وقوع ، علل شكست  و پيامدهاي اين انقلاب را به اختصار اشاره نمود.

الف ) زمينه ها و علل آغاز نهضت : به طور كلي زمينه ها و علل وقوع انقلاب مشروطه در سه بعد فكري ـ فرهنگي ، سياسي و اقتصادي قابل بررسي است .

ب ) روند حوادث : در سال هاي پاياني حكومت ناصر الدين شاه اوضاع ايران به تدريج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته تر شد . مظفرالدين شاه كه پس از كشته شدن پدر به سلطنت رسيد فردي بيمار و ملايم بود و دست كم مدتي براي پذيرش افكار اصلاح طلبانه آمادگي داشت وي امين سلطان را كه مورد  تنفر عامه بود بر كنار و  امين الدوله را به جاي او منصوب كرد او براي پرداخت حقوق حرمسراي پدر بر آوردن خواست هاي مالي مكرر و در باريان تازه وارد كه سال ها  منتظر چنين فرصتي بود و سفر ( درماني ) به چشمه هاي آب معدني اروپا به پول فراوان نياز داشت ؛ ولي صدر اعظم نتوانست وام جديدي از انگلستان دريافت كند بدين وسيله شاه امين الدوله  را بر كنار كرد و بار ديگر امين السلطان  را به صدر اعظمي انتخاب كرد امين السلطان  دووام بزرگ از روس ها گرفت در وام نخست ايران تعهد كرد تمامي بدهي خودرا به انگلستان بپردازد و از اين پس بدون جلب رضايت روس ها از كسي وام نگيرد در برابر وام دوم امين السلطان  روس هارا از امتيازات  اقتصادي عمده اي بهره مند ساخت . افزون بر اين روس ها بر امضاي يك معاهده ي گمرگي پاي مي‌فشرند . بر اساس اين معاهده ،  بر اقلام اصلي وارداتي روس تعرفه اي ـ كمتر از 5% ارزش كالا كه مرسوم زمان بود ، گمرك بسته مي شد روس ها براي تضمين وام ها فردي بلژيكي به نام نوز را كه به آن ها تمايل داشت به عنوان رئيس گمرك ايران تحميل كرده بودند با تسلط بلژيكي ها بر گمرك ايران به دليل تبعيضي كه آن ها در مورد بازرگان ايراني در مقاله تجاوز روس ها روامي داشته شكايات فراواني از بازرگانان ايراني مي رسيد اين دو وام در آمد ناشي ا ز گمرك ،‌بيشتر در سه سفر شاه به اروپا هزينه گرديد و شرايط اقتصادي بيش از پيش رو به وخامت نهاد در اين موقعيت ناخشنودي از سلطه ي بيگانگان بر گمرك ، افزايش نفوذ روس ها ،‌بي عدالتي و فقر و ناامني و وجود مشكل نان در كشور دولت را زير فشار قرارداد . اولين مرحله  از اعتراض ها به بهانه ي نان شروع شد . عصيان ها در هر شهر از سوي چند روحاني با نفوذ رهبري و پشتيباني مي شد به تدريج فشار مخالفان فزوني يافت و سرانجام در سال 1903 م . به استعفاي امين السلطان كه اكنون به بالا ترين لقب يعني اتابك دست[1] يافته بود انجاميد  شاه عين الدوله را به عنوان صدر اعظم انتخاب كرد اما نارضايتي ها پايان نيافت .  در اين زمان شكست روسيه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابي در روسيه به مردم جسارت و روحيه بخشيد ايرانيان مي دانستند كه روس ها  براي حفظ منافعشان از حكومت  قاجار حمايت مي كند ؛ ولي مشاهده ي پيروزي يك كشور كوچك آسيايي داراي قانون اساسي در يك قدرت غول پيكر اروپايي بدون قانون اساسي و وقوع تحولات انقلابي در روسيه  ترس آن ها را  از مقابله با روسيه فرو ريخت در گيرو دار اين حوادث دو واقعه در برافروختن  آتش خشم  مردم مؤثر بود نخست كردار توهين آميز نوز در پوشيدن لباس روحاني كه سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانيون شد [2] و دوم اين بود كه علاء الدوله حاكم تهران به بهانه ي گران شدن. قند عده اي از بازرگانان را به چوب بست . به دنبال انتشار اين خبر مردم بازارها را بستند و در منزل آيت الله پسر محمود طباطبايي گرد آمدند . آيت الله طباطبايي و بعضي ديگر از علما كه از مدت ها پيش در انديشه ي ايجاد تحولي به سود مردم  بودند و از نفوذ  استعمارگران در كشور و ستم هاي حكومت رنج مي‌بردند  قدم پيش نهادند و قرار گذاشتند كه  پيشاپيش گروهي از مردم به عنوان اعتراض شهر را ترك گويند و در حرم  حضرت عبدالعظيم تحصن كنند و خواهان اجراي خواست‌هاي مردم نشوند در رأس  خواسته هاي آن ها تأسيس عدالت خانه براي رسيدگي به شكايت هاي مردم بود .  تحصن علما  و مردم در حرم حضرت عبدالعظيم  حكومت استبدادي را وادار به عقب نشيني كرد و شاه و درباريان ناچار خواسته هاي مردم را پذيرفتند و فرمان  تأسيس عدالت  خانه توسط شاه صادر شد . پس از بازگشت علما و مردم از حرم حضرت عبدالعظيم ، دولت به وعده هاي خود عمل نكرد و در نتيجه مردم به مبارزه ادامه دادند . در يكي از روزها ، مأمورين دولتي يكي از سخنرانان مذهبي  را دستگير كردند كه با اعتراض مردم رو به رو شدند و شورش به پا كردند . در اين ميان با تيراندازي مأموران، طلبه ي جواني به نام سيد عبدالحميد به شهادت رسيد . در نتيجه بار ديگر علما و مردم در مسجد جامع تهران گرد آمدند و به چاره انديشي پرداختند . اين بار دو تن از رهبران روحاني آيت الله سيّد محمّد طباطبايي و آيت الله سيد عبدالله بهبهاني ،‌با مشورت ديگران تصميم گرفتند تهران را ترك كنند . آيت الله شيخ فضل الله نوري نيز به حمايت مردم برخاست و همراه  علما عازم قم شد. اين مسئله اوضاع تهران را پريشان كرد و عده اي از علماي نجف نيز از مردم پشتيباني كردند . گروهي از مردم به سفارت انگليس پناه بردند اين تحصن يك ماهه در سفارت بيگانه از نقاط مذموم و تاريك انقلاب مشروطه است . متحصنان نخست از شرع احمدي و نشست محمدي ( ص ) سخن مي راندند و لي به تدريج اين خواسته ها دگرگون شد و مضامين فرهنگ  غربي در دادخواست ها وارد شد . [3] تحصن در سفارت انگليس فرصت مناسبي براي هدايت نهضت  توسط انگليسي ها فراهم نمود .  لفظ مشروطه  در همين سفارت ورد زبان ها شد.[4] قبل از آن خواسته ها محدود به عدالت خانه بود در اين زمان تعداد بسيار اندكي معناي مشروطه  و تبعات آن را مي دانستند به قول مجرد الاسلام از ميان 10 هزار نفري كه به سفارت انگليس پناه بردند فقط 10 نفر بودند كه واقعاً  مشروطه خواه بودند و مي دانستند چه مي خواهند.[5]

در نتيجه شاه و درباريان بار ديگر عقب نشيني كردند و مظفرالدين شاه با صدور فرمان مشروطيت و عزل عين الدوله در برابر خواسته هاي مردم تسليم شد كه اين ترتيب قيام مردم به ثمر رسيد  و نظام استبدادي به نظام مشروطه مبدل گشت . در چهاردهم جمادي الثاني  سال 1324 ه . ق (14 مرداد 1285 ه . ش ) فرمان مشروطيت  به دست مظفر الدين شاه امضا شد پس از آن انتخابات صورت گرفت و نمايندگان به تدوين قانون اساسي پرداختند متأسفانه در تدوين  قانون اساسي ، از قوانين اساسي كشورهاي اروپايي مانند بلژيك و فرانسه استفاده شد و اولين نفوذ فكري غرب براي انحراف انقلاب آغاز شد مدتي بعد از تدوين قانون اساسي براي تكميل و رفع نواقص آن شورايي مأمور تدوين متمم قانون اساسي شد . اين متمم كه در آن پنج مجتهد بر قوانين حق نظارت داشتند به اصرار روحانيون مانند شيخ فضل الله شكل گرفت ده روز پس از امضاي متمم قانون اساسي  مظفر الدين شاه در گذشت و پسرش محمد علي شاه به سلطنت رسيد محمد علي شاه براي رويايي با مشروطه خواهان در پي بهانه بود و دولت روسيه نيز به عنوان حامي ، در كنار او قرار داشت . حمله به كالسكه ي شاه كه برخي از مورخان آن را نقشه ي دربار شمردند ، بهانه اي مناسب در اختيار شاه نهاد . او در دوم تير ماه 1287 ه . ش به پيشنهاد لياخوف فرمانده‌ي روسي قزاق ها فرمان حمله به مجلس را صادر كرد هر چند در ظاهر همه چيز به سود شاه تمام شد ولي سرانجام  مقاومت  عالمان نجف كه در فتواي خود به دفاع از نهضت  و سرزنش محمد علي شاه پرداختند . [6] تلاش ستارخان و باقرخان ،  به فتح تهران ، بركناري  محمد علي شاه و به قدرت رسيدن فرزند دوازده سالش احمد انجاميد پس از آن ، افول مشروطه آغاز شد .  حضور روس ها  در شمال و انگليسي ها در جنوب كشور و مداخلات بي اندازه ي آن ها كه موجب ضعف قدرت مركزي مي شد . [7] اعتماد به مخالفان مشروطه مانند عين الدوله ،  قدرت يافتن  مجدد فرصت طلبان  ،‌خان ها و اشراف قديمي ، آغاز جنگ جهاني اول ، قحطي هاي وسيع ،  عدم موفقيت  دولت در تأمين امنيت و معيشت مردم و ناخشنودي فراگير ملت ، زمينه را براي ظهور دوباره ي استبداد فراهم ساخت . [8]