چكيده

هدف پژوهش حاضر، بررسي سطح سلامت رواني در خانواده هاي خلبانان نظامي و همچنين بررسي سطح سلامت رواني همسران خلبانان نظامي در مقايسه با همسران افراد عادي، مي باشد.

در اين پژوهش، عامل حرفة پر تنش خلباني به عنوان متغير پيش بين و سلامت رواني به عنوان متغير ملاك در نظر گرفته شده اند. جامعة پژوهش متشكل از ۱۲۰ نفر از خانواده هاي خلبانان نظامي است كه از اين ۱۲۰ نفر، ۳۲ نفر را همسران و ۸۶ نفر را فرزندان تشكيل مي دهند و همچنين ۳۰ نفر از همسران افراد عادي نيز جهت مقايسه با ۳۰ نفر از همسران خلبانان نظامي از نظر سطح سلامت رواني، از جامعة در دسترس به گروه نمونة پژوهش اضافه گرديد. اما در نهايت ۱۴۸ پرسشنامه بازگردانده شده مورد تجزيه و تحليل آماري انجام گرفت.

پژوهش حاضر، يك پژوهش از نوع توصيفي- همبستگي است. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه SCL-90-R و پرسشنامة مشخصات فردي -خانوادگي مي باشد. اين پژوهش در نهايت به شش سؤال اصلي پاسخ مي دهد كه اين شش سؤال عبارتند از:

۱-سلامت رواني همسران خلبانان نظامي در چه سطحي است؟

۲-سلامت رواني همسران افراد عادي در چه سطحي است؟

۳-سلامت رواني همسران خلبانان نظامي در مقايسه با سلامت رواني همسران افراد عادي در چه سطحي است؟

فهرست مطالب
عنوان                                                   صفحه
مقدمه ……………………………. ۱
فصل اول: بيان مسأله
مقدمه ……………………………. ۷
بيان مسأله ………………………. ۷
ضرورت و اهميت پژوهش … ۱۱
اهداف پژوهش ………………. ۱۲
سؤالهاي پژوهش …………….. ۱۳
مفاهيم و متغيرهاي عملياتي .. ۱۴
خلاصه فصل …………………. ۱۷
فصل دوم:گسترة نظري موضوع و پيشينه تحقيقاتي
مقدمه ………………………….. ۱۹
مباني نظري …………………… ۱۹
مفهوم سلامت ………. ۱۹
نگاهي تاريخي به سلامت و بيماري …………….. ۲۱
الگوهاي سلامت ……. ۲۳
مقايسة الگوهاي سلامت ………………………….. ۴۲
عنوان                                                   صفحه
ابعاد سلامت ………… ۴۳
سلامت رواني ……….. ۴۷
مفهوم سلامت رواني در نظريه هاي مختلف …… ۵۲
تعريف تنيدگي ……… ۷۲
تاريخچة تنيدگي ……. ۷۵
انواع تنيدگي ………… ۷۶
محركهاي تنيدگي زا .. ۷۷
چه كسي در برابر تنيدگي آسيب پذير تر است؟ . ۷۹
هزينة تنيدگي ……….. ۸۰
منابع تنيدگي و زندگي حرفه اي …………………. ۸۱
عوامل تنيدگي شغلي . ۸۴
مكانيزمهاي تأثير تنيدگي ………………………….. ۹۱
واكنشهاي جسماني در مقابل تنيدگي ……………. ۹۳
نشانگان سازگاري عمومي سليه ………………….. ۹۴
ارتباط تنيدگي با بهداشت و سلامت رواني ……. ۹۷
آثار روانشناختي تنيدگي …………………………… ۹۹
تنيدگي و بيماريها … ۱۰۰
عنوان                                                   صفحه
تنيدگي و رويدادهاي زندگي ……………………. ۱۰۹
پيشگيري و درمان … ۱۱۱
كاهش تنيدگي در محيط كار ……………………. ۱۲۲
يافته هاي پژوهشي ………… ۱۲۴
پژوهشهاي داخلي … ۱۲۴
پژوهشهاي خارجي . ۱۲۶
خلاصه فصل ……………….. ۱۲۹
فصل سوم:روش تحقيق
مقدمه ………………………… ۱۳۱
نوع پژوهش ………………… ۱۳۱
جامعة آماري ……………….. ۱۳۲
گروه نمونه  …………………. ۱۳۲
روش نمونه گيري …………. ۱۳۲
ابزار اندازه گيري …………… ۱۳۳
روشهاي آماري …………….. ۱۴۳
خلاصه فصل ……………….. ۱۴۴

عنوان                                                   صفحه
فصل چهارم:تجزيه و تحليل داده ها
مقدمه ………………………… ۱۴۶
يافته هاي توصيفي …………. ۱۴۶
يافته هاي استنباطي ………… ۱۶۱
يافته هاي جانبي ……………. ۱۸۰
خلاصه فصل ……………….. ۱۸۷
فصل پنجم:تفسير نتايج
مقدمه ………………………… ۱۹۱
تفسير خلاصه اي از پژوهش …………………………….. ۱۹۱
بحث و بررسي دربارة يافته هاي پژوهشي …………….. ۱۹۴
محدوديتهاي پژوهش ……… ۲۰۳
پيشنهادات …………………… ۲۰۳
فهرست منابع فارسي ………. ۲۰۵
فهرست منابع انگليسي ……. ۲۰۸
ضمائم ……………………….. ۲۰۹

فهرست اشكال
عنوان                                                   صفحه
شكل (۱-۲):الگوي زيستي- رواني- اجتماعي …………. ۲۷
شكل(۲-۲):الگوي جديدي از سلامت …………………… ۳۱
شكل(۳-۲):ارتباط سلامت با ساير حوزه هاي مرتبط با سلامت …………………….. ۳۵
شكل(۴-۲):پايه هاي الگوي اعتقاد به سلامت ………….. ۳۸
شكل(۵-۲):الگوي مراحل تغيير …………………………… ۴۰
شكل(۶-۲):راههاي كه از طريق آنها تنيدگي به بيماري منتهي مي گردد …………… ۹۲
شكل(۷-۲):سندرم سازش عمومي ……………………….. ۹۷

فهرست جدولها
عنوان                                                   صفحه
جدول (۱-۲): مقياس درجة سازگاري مجدد اجتماعي  ۱۱۰
جدول (۱-۴): جدول فراواني بر حسب جنسيت …….. ۱۴۶
جدول (۲-۴): جدول فراواني بر حسب وضعيت تأهل  ۱۴۷
جدول (۳-۴): جدول فراواني بر حسب ميزان تحصيلات ………………………….. ۱۴۸
جدول (۴-۴): جدول مقايسة فراواني نمرات در همسران و خلبانان نظامي ……… ۱۴۹
جدول (۵-۴): نتايج توصيفي مربوط به گروه همسران خلبانان نظامي و همسران افراد عادي …………………………. ۱۵۲
جدول (۶-۴): نتايج توصيفي مربوط به فرزندان دختر و پسر خلبانان نظامي ……. ۱۵۵
جدول (۷-۴): نتايج توصيفي مربوط به فرزندان و همسران خلبانان نظامي ………. ۱۵۸
جدول (۸-۴): نتايج حاصل از آزمون مستقل نمونه ها بين دو گروه همسران خلبانان نظامي و همسران افراد عادي …………………………….. ۱۶۲
جدول (۹-۴): نتايج حاصل از آزمون مستقل نمونه ها بين دو گروه فرزندان خلبانان نظامي و همسران خلبانان نظامي ………………………… ۱۷۰
جدول (۱۰-۴): نتايج حاصل از آزمون مستقل نمونه ها بين دو گروه فرزندان دختر و پسر خلبانان نظامي ………… ۱۷۸

عنوان                                                   صفحه
جدول (۱۱-۴): جدول فراواني همسران خلبانان در حين خدمت و همسران خلبانان بازنشسته …………………….. ۱۸۰
جدول (۱۲-۴): نتايج توصيفي مربوط به همسران خلبانان در حين خدمت و همسران خلبانان بازنشسته …………… ۱۸۱
جدول (۱۳-۴): نتايج حاصل از آزمون مستقل نمونه ها بين دو گروه همسران خلبانان در حين خدمت و همسران خلبانان بازنشسته …………. ۱۸۴

فهرست نمودارها
عنوان                                                   صفحه
نمودار (۱-۲): طيف عافيت و بيماري ……………………. ۴۵
نمودار (۱-۴): نيمرخ رواني همسران و فرزندان خلبانان نظامي (۱۱۸نفر) ……….. ۱۵۰
نمودار (۲-۴): تعداد علائم مثبت مرضي در كل آزمودنيها ………………………….. ۱۵۱
نمودار (۳-۴): نيمرخ رواني همسران خلبانان نظامي در مقايسه
با همسران افراد عادي …….. ۱۵۴
نمودار (۴-۴): نيمرخ رواني فرزندان پسر و دختر خلبانان نظامي در مقايسه با هم ۱۵۷
نمودار (۵-۴): نيمرخ رواني همسران خلبانان نظامي در مقايسه
با فرزندان خلبانان نظامي …. ۱۵۹

مقدمه:
همان طور كه مي دانيم سلامت رواني افراد جامعه به دلايل زيستي، رواني و اجتماعي در معرض آسيب ديدگي قرار دارد. عوامل شخصيتي، عدم سلامت جسماني، و تنشهاي محيطي همه و همه تأثير بسزايي بر روي سلامت روح و روان افراد دارد. يكي از اين تنشهاي محيطي و عوامل اجتماعي، روابط خانوادگي (روابط ميان اعضاي خانواده) است.
از آن جا سلامت رواني هريك از اعضاي خانواده خود تحت تأثير زيستي، رواني و اجتماعي است، بنابراين اين تأثيرات در روابط اعضا نيز به چشم مي خورد.
شغل هريك از اعضاي خانواده، به خصوص افرادي كه نقش اساسي در استحكام بنيان خانواده دارند (پدر و مادر) تقريباً بر روي روابط بين اعضاء و سلامت رواني هريك از آنها بي تأثير نيست. هدف اين پژوهش نيز، بررسي تأثير شغل يا حرفة خلباني (شغل پدر) در سلامت رواني اعضاي خانواده (مادر و فرزندان) مي باشد. نخست در بيان مسأله، به بررسي موضوع مورد نظر پرداخته و پس از بيان ضرورت، اهميت و اهداف، سؤالات و فرضيه هاي پژوهش، به معرفي متغيرها و تعاريف عملياتي آنها خواهيم پرداخت.

1)بيان مسئله
يكي از بزرگترين منابع تنيدگي مزمن در زندگي مدرن، تنيدگي است كه از محل كار
پديد مي آيد. پژوهشگران تنيدگي شغلي را به طور گسترده اي مورد مطالعه قرار داده و خصوصاً به اهميت آن اذعان كرده اند؛ زيرا افراد، قسمت اعظم زندگي خود را در محل كار مي گذرانند. (كويك  ، به نقل از ديماتئو : 1378)
افرادي كه فشار كاري زيادي احساس مي كنند- مانند كساني كه از آنها انتظار مي رود، طولاني تر و سخت تر از مقداري كه مايلند- كار كنند- احتمال مي رود بيش از افرادي كه چنين احساسي ندارند، بيمار شوند. از اين دسته از افراد، مي توان خلبانان را نام برد.(به نقل از همان منبع)
با توجه به حساسيت و پر تنش بودن حرفة خلباني- كه اين مسأله توسط پژوهشهايي كه بعد از اين در مورد آنها صحبت خواهيم كرد، به اثبات رسيده است- افراد خلبان از نظر فيزيولوژيكي و همچنين روحي و رواني تحت فشار و تنيدگي خاصي قرار دارند كه اين فشار و تنش، سلامت جسمي و رواني اين افراد را در معرض آسيب و خطر قرار مي دهد.
همان طور كه در مقدمة اين پژوهش بيان گرديد سوانح و حوادث متعدد هوايي كه در سطح جهان و همچنين در كشور ما به وقوع پيوسته، به دو دليل «اعمال و رفتار ناايمن» و «شرايط كاري نامطمئن» بوده است كه همين دو مورد از عمده دلايل تنش زاي حرفة خلباني است.
ظاهري نخست (1374) در مقاله اي، خصوصيات پرواز را بر شمرده است كه از جملة آنها، پيچيدگي و گراني است كه امنيت در آن از اهميت فوق العاده اي برخوردار است:پرواز مي تواند هم وسيلة آسايش انسانها باشد و هم عامل تهديد آميزي به شمار آيد. ظاهري نخست در نهايت به اين نتيجه مي رسد كه خلباناني مي توانند با تنيدگي كنار آيند كه شخصيت با ثبات و آرامي داشته باشند.
در پژوهشي محققان دريافتند، خلباناني كه دچار حادثه شده اند، آن كساني بودند كه با تنيدگي بيشتري مواجه شده بودند.(سازمان ايمني هوانوردي اروپا، 1982)
در پژوهشي كه بوسر  (1998) اجرا نمود، مشخص شد كه عاملي اصلي حوادث هوانوردي، خطاي خلبان مي باشد.
اين رقم حدود 60 الي 80 درصد حوادث را در بر مي گيرد. بوسر در ادامه پژوهش خود اضافه مي نمايد، خلباناني كه وظايف خود را بخوبي انجام مي دهند و منظم هستند، كمتر دچار حواسپرتي شده و در نتيجه كمتر دچار خطا مي شوند. در پژوهش ديگر به اين نتيجه رسيدند كه 45 درصد از كل سوانح هوايي بر اثر خطاي خلبانهاست كه به عواملي از جمله خستگي، شرايط محيط كار، افراط در كار و مسائل خانوادگي بستگي دارد.(استورا، 1377)
در يكي از پژوهشها استات (1998) خاطر نشان مي سازد كه فشار خون (پرتنشي ) از
مسائل عمدة خلبانان قلمداد مي شود. استات در نهايت به اين نتيجه رسيد كه خستگي، مهمترين عامل خطاي خلبان قلمداد مي شود. در بررسي نتايج پژوهش رينهارت  (1996) مشاهده شد كه شرايط خارج از محيط كاري خلبان نقش مهمي در ميزان تنيدگي خلبان و توانايي كنار آمدن با آن دارد كه برخي از آن تحت عنوان «تنيدگي زندگي » نام برده اند. در اين پژوهش بر نقش كليدي ارتباطات خانوادگي در انطباق سلامتي روانشناختي تأكيد شده است.
تنيدگي شغلي، بر روي روابط اجتماعي افراد تأثير گذاشته و سلامت رواني- اجتماعي افراد را در معرض خطر و تزلزل قرار مي دهد. خانوادة افراد نيز - به عنوان يك واحد بنيادي و اساسي در جامعه- از تأثيرات منفي اين تنش و ناراحتي بي نصيب نيستند. متأسفانه اين نگرانيها و تنشها در رفتار و عملكرد اعضاي خانواده هاي خلبانان نظامي نيز كم و بيش به چشم مي خورد و دلايل آن نيز مي تواند به قرار زير باشد:
الف-به خاطر وجود تنش و تشويش در رفتار و عملكرد پدر خانواده (خلبان) و آثار باقي مانده از اين تنش در سيستم فيزيولوژيكي و روحي- رواني وي.
ب- به خاطر شنيدن گزارشاتي است كه سالانه در مورد خسارات و تلفات ناشي از حوادث و سوانح هوايي بيان مي گردد.
ج-به دليل محيط زندگي نظامي، شرايط زندگي خاص و نقل و انتقالهاي متعدد از
شهري به شهر ديگر.
اين تنش و ناراحتيهاي ناشي از آن در ميان خانواده هاي محترم خلبانان نظامي نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران با توجه به دوران جنگ تحميلي ميان ايران و عراق كه پشت سر گذاشته شد و سوانحي كه بعد از آن دوران به علل بيان شده (رفتار نا ايمن و شرايط كاري نا مطمئن) سالانه رخ مي دهد، كم و بيش ديده مي شود.
با توجه به موارد ذكر شده و از آنجايي كه كمتر پژوهشي بر روي خانواده هاي خلبانان نظامي انجام گرفته، بر آن شديم كه در اين زمينه پژوهشي انجام داده و سطح سلامت رواني خانواده خلبانان نظامي را بررسي نماييم.

2)ضرورت، اهميت و اهداف پژوهش
الف-ضرورت و اهميت پژوهش
با توجه به اينكه حرفة خلباني از جمله مشاغل حساس و پر تنش مي باشد و با وجود سوانح متعدد هوايي و ضايعات جبران نا پذير انساني و از دست دادن پرسنل و خلبانان متخصص، علاوه بر خسارات و صدمات غير قابل جبراني كه براي يك كشور به ويژه نيروي هوايي آن كشور وارد مي شود، آسيبهاي روحي و رواني و به دنبال آن بيماريها و مشكلات جسمي فراواني بر خانواده هاي خلبانان تحميل مي گردد و از آنجايي كه تا كنون به سلامت اين گروه از افراد (خانواده خلبانان نظامي) كمتر توجه شده و پژوهشي در اين رابطه انجام نگرفته، لذا اين پژوهش به منظور شناخت عوامل تنيدگي‌زا، كه سلامت رواني اين گروه را دچار مشكل مي كند- و راه هاي مقابله با آن اجرا مي‌گردد.
اميد است كه اين امر به شناخت اين عوامل و بيماريهاي جسمي و رواني ناشي از آنها و تلاش در جهت رفع اين عوامل و يا در سطح پايين تر و رفع اين ناراحتيها و بيماريها منجر شود.

ب- اهداف پژوهش
اهداف اين پژوهش در دو سح قابل بررسي است:
در سطح بنيادين داراي اهداف زير مي باشد:
1)تعيين سطح سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي
2)تعيين سطح سلامت رواني در همسران افراد عادي
3)مقايسه سطح سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي با همسران افراد عادي
4)تعيين سطح سلامت رواني در فرزندان خلبانان نظامي
5)مقايسه سطح سلامت رواني در فرزندان بر حسب جنس
6)مقايسه سطح سلامت رواني در فرزندان بر حسب جنس
در سطح كاربردي، به دنبال ارائه زمينه هاي نظري و علمي لازم به خانواده ها (به ويژه خانواده هاي خلبانان نظامي) جهت آشنا شدن با عواملي كه سلامت رواني آنها را دچار مشكل نموده و راه هاي مقابله با اين عوامل مي باشد كه اين آشنايي به ارتقاء سطح
سلامت رواني در خانواده و در نهايت، سلامت جامعه منجر مي شود.

3)سؤالهاي پژوهش
1-سطح سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي چگونه است؟(سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي در چه سطحي است؟)
2-سطح سلامت رواني در همسران افراد عادي چگونه است؟(سلامت رواني در همسران افراد عادي در چه سطحي است؟)
3-سطح سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي در مقايسه با سلامت رواني در همسران افراد عادي در چه سطحي است؟)
4-سطح سلامت رواني در فرزندان خلبانان نظامي چگونه است؟(سلامت رواني در فرزندان خلبانان نظامي در چه سطحي است؟)
5-سطح سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي در مقايسه با سطح سلامت رواني در فرزندان خلبانان نظامي چگونه است؟(سلامت رواني در همسران خلبانان نظامي در مقايسه با سلامت رواني در فرزندان خلبانان نظامي در چه سطحي است؟)
6-سطح سلامت رواني در فرزندان دختر خلبانان نظامي در مقايسه با سلامت رواني در فرزنداند پسر خلبانان نظامي چگونه است؟(سلامت رواني در فرزندان دختر خلبانان نظامي در مقايسه با سلامت رواني در فرزندان پسر خلبانان نظامي در چه سطحي است؟
4)متغيرها و تعريف عملياتي آنها
قبل از اينكه به متغيرهاي اين پژوهش و تعريف عملياتي آنها بپردازيم، تعريف متغير و انواع آن را به طور خلاصه مرور مي كنيم.
متغير  به ويژكيهايي اطلاق مي شود كه مي توان دو يا چند ارزش يا عدد براي آن جايگزين نمود. متغيرها را مي توان از راههاي مختلف طبقه بندي نمود. در اين پژوهش به سه نوع طبقه بندي اشاره مي شود:
1-متغيرهاي مستقل  و وابسته  يا پيش بين و ملاك
2-متغيرهاي پيوسته  و طبقه‌اي
3-متغيرهاي فعال و خصيصه اي
مهمترين و مفيدترين روش جهت طبقه بندي متغيرها، تقسيم آنها به دو نوع مستقل يا پيش بين و وابسته يا ملاك است. اين نوع طبقه بندي كاربرد بيشتري در پژوهشها دارد و به دليل كاربرد كلي، سادگي و اهميت خاصي كه در مفهومي ساختن و طرح ريزي پژوهش و همچنين تهيه گزارش نتايج آن دارد بسيار مفيد و ارزنده است (هومن،1371). متغير مستقل، متغير پيش فرض است، به اين معني كه اين متغير، مقدمه و متغير وابسته، نتيجه آن است. در تحقيق غير آزمايشي، متغير مستقل توسط محقق دستكاري نمي شود بلكه متغير مستقل متغيري است كه از پيش وجود دارد و فرض شده است كه بر متغير وابسته تأثير دارد. متغير وابسته (متغير پاسخ)، برون داد يا ملاك است و عبارتست از جنبه اي از رفتار يك ارگانيزم كه تحريك شده است. متغير وابسته، متغيري است كه مشاهده يا اندازه گيري مي شود كه تأثير مستقل بر آن مشخص شود.(دلاور 1379)
متغيرهاي اين پژوهش به قرار زير مي باشند:
الف-متغير پيش بين (مستقل):تنيدگي شغل (خلباني)
ب-متغير ملاك (وابسته):سلامت رواني


فهرست منابع:
الف) منابع فارسي
۱-    آلبوشوكه، سيد احمد ، خستگي پرواز و محدوديت هاي زمان پرواز، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشكده صنعت هواپيمايي كشوري(۱۳۷۴)
۲-    استورا، جين بنجامين ، تنيدگي يا استرس بيماري جديد تمدن ترجمه پريرخ دادستان، تهران، انتشارات رشد (۱۳۷۷)
۳-    باقي، عباس؛ بيماريهاي شايع شغلي ؛ فصلنامه ايمني ؛ شمارة ۳۴ (۱۳۸۰)
۴-    پريور، علي ؛ نابسامانيهاي رواني . تهران . انتشارات آسيا (۱۳۶۹).
۵-    توكلي كلاله ، بررسي عوامل استرس را وضعيت سلامت عمومي در مديران و مديره هاي پرستاري بيمارستانهاي دانشگاهي علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني تهران ؛ شهيد بهشتي و ايران، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه علوم پزشكي ايران (۱۳۷۵)
۶-    جي. كرتيس، آنتوني ، روانشناسي سلامت ، ترجمه دكتر علي فتحي آشتياني و هادي عظيمي آشتياني، انتشارات بعثت (۱۳۸۳)
۷-    خدا رحيمي، سيامك ؛ مفهوم سلامت روانشناختي، تهران ؛ انتشارات جاودان خرد  (۱۳۷۴).