مقدمه:

افزايش روزافزون انواع مختلف اشياء، ثبت و اسناد مربوط به آنها مدتهاست كه نظر متخصصين حسابداري، حسابرسي و بطور كلي متخصصين امور مالي را بخود جلب كرده است.

مسئله رسيدگي انبوه اسناد حسابداري در سازمان‌ها (وزارتخانه‌ها ، شركت ها و . . . ) مشكلي است كه از طرف محققين امور مالي (حسابدارها و حسابرس‌ها) بايد به عنوان مسئله مهم حل گردد.

يكي از روش‌هائي كه بطور كلي در علوم اجتماعي نقش اساسي براي مشاهده و پردازش و تحليل وجود دارد. (و گاهي اوقات منحصر به فرد مي‌باشد)، روش‌هاي علم آمار و آمار رياضي است.

نتايج مشاهدات انبوه مربوط به امور مالي (منجمله حسابداري و حسابرسي) نيز در حال حاضر مي‌تواند با روش‌هاي اين علوم مورد مطالعه قرار گيرد.

البته مدت زماني طولاني نيست كه در ايران نيز در بعضي مسائل امور مالي (حسابداري و حسابرسي) از روش هاي آمار بخصوص از روش‌هاي نمونه‌گيري در آمار رياضي براي مطالعه مسائل حسابداري بخصوص بازرسي كيفيت اسناد حسابداري استفاده شده است. مثلاً يكي از سازمان‌هائي كه براي رسيدگي به انبوه اسناد حسابداري خود از آناليز دنباله‌اي با موفقيت استفاده كرده است ديوان محاسبات در زمان رياست آقاي صفاتي دزفولي است. نويسنده اميدوار است كه بعد از آن نيز دستگاه‌ها و مؤسسات بتوانند از اين[1] روش‌هاي كارا استفاده كنند

1- مفاهيم و روش هاي آماري

براي مطالعه و توصيف عميق‌تر جامعه و توزيع صفت متغير در آن، نياز به مفاهيم و روش‌هاي سطح بالا و پيشرفته، بخصوص روش‌هاي تحليلي لازم است كه امكان استفاده از گنجينه علوم رياضي (آناليز رياضي، آمار رياضي، و نظريه احتمال و ديگر شعب رياضي) را بدهد.

براي اين منظور بايد «الگوي رياضي»[2] كه در مطالعه جامعه جانشين آن جامعه، يا جانشين «توزيع متغير» در آن جامعه باشد، ساخته شود.

يكي از مناسب‌ترين الگوهاي رياضي براي بيان توزيع صفت متغير، توزيع كميت‌هاي تصادفي است كه يكي از موضوع‌هاي مهم نظريه احتمال است. از علم آمار و آماررياضي ميدانيم كه به دلايل زير همواره دسترسي به تمامي اعضاي جامعه آماري (مجموعه عناصر مورد مطالعه با روش‌هاي آماري) از نظر صفت متغير مورد مطالعه ممكن نيست:

1- بزرگ‌ بودن حجم جامعه، كه از نظر اقتصادي مشاهده تمامي آن امكان‌پذير نباشد.

2- انهدام يا تغيير اعضاي جامعه بر اثر مشاهده (مثلاً تعيين عمر مفيد لامپهاي الكتريكي ساخته شده در يك مؤسسه توليدي معين باعث از بين رفتن لامپها مي‌شود) و اين گونه جامعه‌ها كم نيستند.

3- نامحدود بودن جامعه

بنابراين در چنين وضعي بايد فقط به مشاهده تعداد محدودي از اعضاي جامعه كه بتواند كمابيش نمايشگر[3] جامعه باشد، بسنده كرد. به عبارت ديگر ، بايد فقط زير مجموعه‌اي از اعضاي جامعه را تحت مشاهده قرار داد.

براي انجام مشاهده آماري (در زير مجموعه استخراج شده)، بايد نوع و روش مشاهده را انتخاب كرد: اين انتخاب بايد با توجه به هدف بررسي آماري، با توجه به درجه صحت نتايج آن ، و همچنين با توجه به منابعي كه براي انجام بررسي در نظر گرفته شده است، انجام گيرد.

بسته به چگونگي ثبت واقعيت‌ها يعني حالت يا مقدار صفت متغير مشاهده شده، مشاهدات را به مشاهدة مداوم (جاري) و مشاهدات غيرمداوم (غيرجاري يا با فواصل) تقسيم مي كنند.

در مشاهده مداوم، تغييرات در حالت‌هاي اعضا يا عناصر جامعة مورد مشاهده، به محض وقوع يا ظهور آنها ثبت مي‌شود. مثلاً مشاهده «زايمان»، «مرگ و مير» ، «ازدواج» و . . .  در همان زماني كه براي عضو جامعه اتفاق مي‌افتد، ثبت مي‌شود. ولي در مشاهدات غيرمداوم، حالت‌هاي صفت براي عضو جامعه مورد مطالعه، در فاصله‌هاي زماني معين برحسب «لحظات» (زماني) معين ثبت مي‌شود.

بسته به حجم (تعداد) اعضا يا عناصر جامعه كه مشاهده مي‌شوند، مشاهدات به دو دسته، مشاهدات سرتاسري يا «تمام جامعه» و مشاهدات غير سرتاسري يا ناتمام، طبقه‌بندي مي‌شوند.

مشاهده را در حالتي سرتاسري يا تمام شماري جامعه گويند كه براي تمامي اعضاي جامعه، بدون استثناء حالتها يا مقادير صفت متغير مشخص گردد.