کتاب «ایران و ذات» نوشته ناصر کاخساز، مجموعهای از مقالات و نوشتارهای فکری-سیاسی است که با رویکردی فلسفی و تحلیلی درباره پیوند میان مفهوم «ذات» و «معنا» – چه در حوزه دین و چه در هویت ملی – و نقش آنها در شکلگیری یا تضعیف دموکراسی در ایران بحث میکند. نویسنده بحث میکند که ذات (چون خدا یا ایران بهمثابه ذات) ماهیتی ساده، بیمعنا و غیر ذهنی دارد؛ برعکس معناها ذهنی، چندگانه و نسبیاند. اگر صرفاً یک معنا (مثلاً ایران اسلامی یا ایران کمونیستی) بر مفهوم «ایران» سلطه یابد، ذات آن – یعنی هویت ملی ایرانی – در سایه آن معنا پنهان و ابزار سیاسی میشود. مشابه همین پدیده در حوزه دین هم رخ میدهد؛ وقتی یکی از برداشتها از خدا (مانند برداشت مذهبی سیاسی) بر دیگر برداشتها چیره شود، خداوند به مجرد ابزار قدرت بدل میگردد
ناصر کاخساز استدلال میکند که همانطور که در دین، بیعدالتی ناشی از سلطه معنایی بر ذات منجر به استبداد میشود، در ایران نیز اگر مفهوم «ایران» با مضافالیههای ایدئولوژیک مشروط گردد، همگرایی ملی فرو میپاشد و فرهنگ سیاسی مستعد توتالیتاریسم میگردد . او پیشنهاد میدهد برای حفظ دموکراسی و وحدت ملی، مفاهیم «خدا» و «ایران» باید به ذات برگردند؛ یعنی از حالت ابزار سیاسی خارج شده و با تقویت عرف – آن حس اخلاقی غیر ذهنی مشترک جامعه – به فضای پلورال دموکراتیک برگردند .
این کتاب حدود ۲۹۱ صفحه است و ترکیبی از مقالهها، نوشتههای کوتاه و سخنرانیهایی است که عمدتاً بین دهه ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ منتشر شدهاند. هدف اصلی تاکید بر ضرورت تفکیک میان معنا و ذات در فرهنگ سیاسی و دینی است تا از بازگشت سویههای محدودکننده و توتالیتر جلوگیری شود. مطالعه این مجموعه میتواند برای دانشجویان فلسفه سیاسی، مطالعات دینی و جامعهشناسی فکری، مخصوصاً علاقهمندان به مساله شکلگیری دموکراسی در ایران، بسیار مفید و روشنگر باشد.