این نوشته از آخرین تحقیقات ایرانشناس مشهور دانمارکی، آرتور کریستنسن و بیتردید یکی از جامعترین پژوهشها دربارۀ دیوان و اهریمنان در روایات ایرانی و بررسی منش بدگوهران و اهریمنآفریدگان طبق معتقدات قوم هند و اروپایی و قوم هند و ایرانی و ایرانیان در طول تاریخ اعم از دورۀ باستانی و اسلامی است و اگرچه تحقیقی منحصربهفرد در اینباره محسوب نمیشود؛ ولی از نظر جامعیت و دیدگاه گستردۀ تطبیقی و عمق و اختصار پژوهشی ممتاز و معتبر به شمار میآید.
در این کتاب آنچه در طی قرون و اعصار در باب دیوان و اهریمنان در روایات ایرانی آمده، باز شده و دانسته میشود که چگونه این ناپاکان و زیانکاران تحت تأثیر اندیشهها گونهگون مذهبی هر بار به رنگی ملون شدند. از میان دیوان، یعنی ایزدان برخی از جوامع بزرگ ایرانی، آن گروه که گرد «میتر» و «آناهیتا» جمع میآمدند، در آغاز توسط زردشت طرد شدند و سپس به طور انفرادی در حلقۀ ایزدان یاریدهندۀ مزدا راه یافتند و منزلت والای خود را نزد زردشتیان یافتند.
دیگر دیوان که در ایران باختری پیروانی داشتند، برای همیشه به مأوای دوزخی که مغان برای آنها فراهم آورده بودند، رانده شدند؛ ولی زردشتیان باختر و خاور ایران کلمۀ دیو را در آغاز برای نشاندادن ایزدان دشمن به کار میبردند؛ بعدها مفهوم این واژه دگرگون شد و به موجودات خارقالعاده و بدسرشتی که با آیین راستین مخالفت میورزیدند، اطلاق شد.
فهرست مطالب این کتاب بدینقرار است:
دیباچه؛ پیشگفتار مترجم؛ بخش اول: ایزدان دروغین درگاهان؛ بخش دوم: اهریمنان و دیوان در یشتها؛ بخش سوم: اهریمنان در وندیداد؛ بخش چهارم: "دودان" در سنگنبشتۀ خشایارشاه؛ بخش پنجم: اهریمنان و دیوان در ادبیات ایرانی میانه؛ بخش ششم: دیوان و پریان و اژدهایان در حماسۀ نو ایرانی؛ بخش هفتم: دیوان تازی و دیوان ایرانی؛ فرایند گفتار؛ آخرین یادداشت؛ فهرست نام ایزدان و اهریمنان؛ فهرست نام کسان؛ فهرست نام سلسلهها، اقوام و فرق؛ فهرست نام جایها؛ فهرست نام کتب، مجلات و مقالات و فهرست علایم اختصاری.