لنین در مقاله‌ای با عنوان «درباره غرور ملی روس‌های بزرگ» که در سال ۱۹۱۴ و در بحبوحه جنگ جهانی اول منتشر شد، به مسئله‌ای ظریف و مهم در باب رابطه میان ملی‌گرایی و پرولتاریا پرداخت. او در آغاز تاکید می‌کند که کارگران نیز می‌توانند از غرور ملی سخن بگویند، اما این غرور باید از شکل برده‌وار، سلطه‌جویانه و امپریالیستی جدا شود. لنین با یادآوری سنت‌های انقلابی در تاریخ روسیه، از رادی‌شچف و دسامبریست‌ها گرفته تا خیزش ۱۹۰۵، نشان می‌دهد که روس‌های بزرگ نیز حامل سنتی آزادی‌خواهانه بوده‌اند و پرولتاریای روس می‌تواند به این میراث افتخار کند. اما او هم‌زمان به‌شدت از نقش امپراتوری تزاری در سرکوب ملت‌های دیگر انتقاد می‌کند؛ از لهستان و اوکراین گرفته تا ایران و چین. به باور او هیچ ملتی آزاد نیست اگر ملت‌های دیگر را تحت سلطه داشته باشد. بنابراین غرور ملی کارگران روس باید نه در سلطه بر دیگران بلکه در مبارزه برای رهایی مشترک همه ملت‌ها معنا پیدا کند. لنین این نکته را با یادآوری تجربه مارکس در انگلستان توضیح می‌دهد؛ همان‌گونه که مارکس استقلال ایرلند را شرط پیشرفت جنبش کارگری در بریتانیا می‌دانست، پرولتاریای روس نیز باید خواهان آزادی و حق تعیین سرنوشت برای ملت‌های تحت ستم باشد. در نگاه او تمایزی بنیادین میان ملی‌گرایی سلطه‌جویانه و میهن‌پرستی پرولتری وجود دارد. اولی ابزاری برای توجیه امپریالیسم و حفظ امتیازات است، در حالی که دومی می‌تواند به نیرویی برای وحدت کارگران و ستم‌دیدگان بدل شود. لنین امپراتوری روسیه را «زندان ملل» می‌نامد و تاکید می‌کند که رسالت تاریخی پرولتاریا در این است که این زندان را درهم بشکند و غرور ملی خود را نه در برتری‌جویی بلکه در آزادی و برابری جستجو کند.