تاثير اقليم بر معماري بومي و سيما و منظر شهر در بافت قديم گرگان

احمد فيروزيان، زهرا زنگانه

چکيده

يکي از عوامل موثر در طراحي شهرها و مساکن بومي آن ، اقليم آن منطقه است . آنچنان که تاثير آن در تمام تار و پود بافت شهري و حتي تک تک بناها و فضاهاي معماري آن ديده مي شود. اگر بناهاي انسان ساز با اين عامل مهم هماهنگ باشند، هم آسايش انسان را فراهم مي کنند و هم کاهش مصرف انرژي را در پي خواهند داشت . بدينسان در پژوهش حاضر تلاش گرديده تا ويژگي ها و عناصر اقليمي شهر گرگان ، مورد بررسي قرار گيرد و با رسيدن از کليات به جزييات در معماري و طراحي، تمامي عوامل مربوط به طراحي اقليمي در اين شهر بيان شده و بدنبال بررسي چگونگي تطبيق معماري و اقليم در شهر گرگان و چگونگي توجه به شرايط آب و هوايي در ايجاد مساکن بومي آن مي باشد. رطوبت و بارندگي زياد عامل اصلي شکل گيري معماري و شهرسازي اين ناحيه مي باشد .بافت شهري و روستايي به صورت باز است و جهت استفاده از حداکثر تهويه و کوران و جلوگيري از راکد ماندن رطوبت، اجزاي تشکيل دهنده محيط مسکوني به صورت پراکنده در محوطه استقرار مي يابند .به خصوص در معماري اين منطقه از عناصري جهت دفع رطوبت و حداکثر تهويه و هدايت باران و آب هاي سطحي استفاده شده ، تا از اين طريق بتوانند به نوعي معماري همساز با اقليم دست يابند؛ که در کنار عوامل زيباشناسانه و نيز هماهنگي با محيط اطراف ، شرايط آسايش را براي ساکنان خود فراهم آورد در اين منطقه روند گسترش بنا بر اساس اولويت هاي اقليمي و به ترتيب از سمت جنوب ، شرق ، غرب و سپس در ارتفاع مي باشد. نتايج کلي تحقيق حاکي از آن است که مهمترين عناصر اقليمي موثر طراحي مساکن بومي در گرگان ، شامل مولفه هايي چون تابش ، دما، رطوبت و بارندگي است و همچنين بيشتر از مصالح آجر و خشت با ظرفيت حرارتي بالا در ساخت و ساز مساکن بومي استفاده شده و اکثر اين بناها بصورت نيمه درونگرا و درونگرا مي باشند.

واژگان کليدي: اقليم ، طراحي اقليمي، آسايش ، مسکن بومي، گرگان .

١) مقدمه :

اقليم يکي از مهمترين عوامل محيطي است که در چگونگي رفتار و حالات کلي انسان ها نقش اساسي ايفا مي کند..

موضوع اقليم از موضوعات مهم در مطالعات مربوط به نقش عوامل آب و هوايي بر مسکن و فضاي زندگي انسان است . تجربيات معماري بومي در پهنه هاي مختلف جهان به ويژه ايران ، تاييدي بر انديشه فرم زايي ملاحظات اقليمي در معماري آن مناطق است . به طوري که ، بشر در دوران بدوي نيز راه هايي براي دوري از گزند شرايط آب و هوايي مي انديشيده است ؛ فلذا براي ساخت مسکن خود به دنبال طرح هايي بود که از شرايط اقليمي منشا گرفته باشد. يکي از اثرات مهم اقليم بر زندگي انسان ساخت و ساز مسکن مطابق با شرايط آسايش حرارتي به وسيله پارامترهاي اقليمي است [١].

١-١- اهداف تحقيق :

هدف از انجام پژوهش حاضر، يافتن اثرات اقليم بر شکل گيري فضاها و عناصر معماري برسيما ومنظرشهر به ويژه مساکن بومي شهر گرگان مي باشد که اين اهداف عبارتند از؛

خ شناخت وضعيت اقليمي شهر گرگان و پتانسيل هاي آن در رابطه با معماري، خ آشنايي با ساخت و سازهاي شهري با فاکتورهاي طراحي اقليمي در شهر گرگان ،

خ بررسي اثرات اقليم برسيماي شهري و معماري شهر گرگان و کاهش اثرات منفي آن ، به ويژه در مساکن بومي اين شهر.

اهداف جزيي:

خ شناخت مشکلات و تنگناها وپتانسيل هاي عملکردي بافت تاريخي شهرگرگان .

خ تعيين نقش ساماندهي فضايي مجموعه تاريخي گرگان بر احياء مجدد کالبد آن .

١-٢- سوالات تحقيق :

خ آيا در ساخت و ساز هاي شهر گرگان عوامل اقليمي در نظر گرفته شده است ؟

خ رعايت چه عواملي در طراحي اقليمي ساختمان ها، به ويژه مساکن بومي گرگان داراي اهميت است ؟

١-٣- فرضيه هاي تحقيق :

خ به نظر مي رسد در ساخت و سازهاي شهر گرگان ، عناصر اقليمي چون دما، بارش بيشترين نقش را داشته باشد.

٢) پيشينه تحقيق

در خصوص رابطه با موضوع تاثير اقليم برمعماري در سيما ومنظر شهري، مطالعات بسياري صورت گرفته است که هر يک از آنها به نوعي به نگرش و توجه به شرايط اقليمي در ساخت ابنيه و ايجاد ساختمان هاي همساز با اقليم تاکيد داشته اند که در ادامه به برخي از اين پژوهش هاي ارزشمند اشاره مي شود؛

روش تحقيق

در اين تحقيق ازلحاظ هدف ازنوع کاربردي –توسعه اي  بوده و به لحاظ روش شناسي از نوع توصيفي و تحليلي و در بستر پژوهش هاي ميداني (٩٣-١٣٩٢) و مطالعات کتابخانه اي و با رجوع به اسناد و مدارک موجود تلاش شده است تا با تحقيق هاي ميداني از ساکنان و بوميان محلي و اسناد و مطالعات محدود موجود، گامي در راستاي شناخت مسکن سنتي برداشته شود. لذا مي توان گفت در مرحله مباني نظري و ادبيات تحقيق از روش "توصيفي و تحليلي" با ابزار گردآوري داده : مطالعات کتابخانه اي و اسنادي استفاده شده است و در بخش ديگر، با مطالعات ميداني به بررسي روش هاي ساخت خانه هاي سنتي در جهت توسعه پايدارسازي مسکن سازگاري اين گونه مسکن بومي با اقليم و طبيعت پيرامون مورد اشاره قرار گرفته است .

معماري پايدار

براي معمار، پايداري يک مفهوم پيچيده است ، بخش بزرگي از تعريف پايداري از طريق بقاي انرژي و کاربرد فن آوري هايي چون ارزيابي چرخه عمر

توسعه پايدار

توسعه پايدار، از توسعه پايدار تعاريف متعددي

بافت تاريخي

بافت تاريخي از مهم ترين بخش هاي هويتي هر جامعه محسوب مي شود و پيدايش آن پيرو اطاعت ازساختارهاي اقليمي و فرهنگي است . (فلامکي،١٣٨٤ : ص ١٢٧). مجموعه

يک جاذبه مطرح مي کند (ديناري،١٣٨٤:ص ٨٥).

٣) قلمرو مکاني تحقيق

٤-١- ويژگي جغرافيايي منطقه :

شهرستان گرگان مرکز استان گلستان مي باشد که در ارتفاع متوسط ١٥٥ متر از سطح دريا و عرض جغرافيايي٣٦ درجه و ٣٠ دقيقه تا ٣٨ درجه و ٨ دقيقه شمالي و طول جغرافيايي٥٣ درجه و ٥٧ دقيقه تا ٥٦ درجه و ٢٢ دقيقه شرقي و در دامنه شمالي رشته کوه البرز واقع شده است . گرگان از شمال به شهرستان آق قلا، از غرب به شهرستان کردکوي و بندر ترکمن و از

جنوب به ارتفاعات شاهکوه و استان سمنان و از شرق به شهرستان علي اباد کتول محدود است . قريب ٢٧٠ هزار نفر جمعيت و

حدود ٦٠ کيلومترمربع وسعت دارد [١٧].

بارندگي فراوان اين باعث شده است که رودخانه هاي بسياري در سطح اين منطقه ـ که اين رودخانه ها قسمتي از دشت گرگان را نيز در بر ميگيرند ـ جاري باشد [١٧].

٤-٢- عناصر اقليمي مورد نياز در طراحي معماري:

از ديدگاه اقليمي، پايه و اساس شکل گيري بناهاي معماري، فراهم ساختن آسايش حرارتي انسان و شرايط محيطي مناسب براي بهتر زيستن است [١٠]. عناصر اقليمي مورد نياز در طراحي معماري، عبارت است از؛

٤-٣- ويژگي هاي آب و هوايي:

به طور کلي شهر گرگان از

-١- دما:

ميانگين سالانه دما در گرگان برابر ٧ / ١٧ درجه سانتيگراد مي باشد مرداد ماه با ميانگين حداکثر ٢ / ٣٣ درجه سانتيگراد گرم ترين و بهمن ماه

-٣-٢- بارش :

تغييرات زماني و مکاني بارش از ويژگي هاي اصلي اقليم مي باشد [١٣]. ديده بارندگي به دليل تغيير پذيري بسيار زياد خود در زمان و مکان به عنوان

٣- رطوبت :

رطوبت نسبي عبارت است از مقدار بخار آب موجود در هوا به مقدار آبي که در همان درجه حرارت مي داشت و به صورت اشباع مي بود؛ اين نسبت

٤-٣-٥- باد:

ميزان وزش باد در شهر گرگان از جانب غرب به جنوب غربي و شمال غربي به حداکثرخود مي رسد و با شدت هرچه تمام تر ١٦ - ١٢ کيلومتر

يافته هاي تحقيق

٥-٢- کوران طبيعي:

در شهر گرگان ميانگين سرعت باد  ١٥/٣٩ کيلومتر بر ساعت مي باشد. کم ترين سرعت باد در اين شهر در ماه هاي پاييز مي باشد و بيشترين ميزان سرعت ب

٥-٣- ويژگي خانه هاي بومي و سنتي گرگان :

در اين بناها از حياط مرکزي استفاده شده است که فضاي ساخته شده در پيرامون آن شکل گرفته است . پنجره ها در ديوارهاي خارجي ساختمان ، در طبقه همکف و در طبقه فوقاني بيشتر شده است . خانه ها شامل دو بخش اندروني و بيروني بوده و به دو بخش تابستان نشين و زمستان نشين تقسيم شده اند تا از گرماي آفتاب در زمستان بيشترين استفاده صورت گيرد. در برخي از خانه ها، الگوي ساختمان هاي برونگرا به کار رفته است . به اين ترتيب که يک فضاي ساخته شده در محوطه ايي محصور به گونه اي طراحي و ساخته مي شد که چهار طرف آن فضاي باز قرار داشت . در اين موارد اغلب يک فضاي باز جنبه

- مصالح و جزييات ساختمان :

سازه هايي که براي پوشش ساختمان ها در معماري اين خطه استفاده مي شوند، از مصالح با ظرفيت حرارتي زياد و مصالح بنايي تقسيم کرد. البته با توجه

- ارتباط فضاهاي باز، نيمه باز و بسته :

در مساکن بومي شهر گرگان ، استفاده از فضاهاي نيمه باز، همچون ايوان به عنوان رابط بين فضاي باز و فضاي بسته ديده مي شود. بطوريکه ، عرض اين

-  نوع بام :

در خانه هاي بومي بررسي شده در گرگان ، از ترکيبي از چوب و مصالح بنايي با پوشش سفال در سقف هاي شيبدار استفاده شده است . بدينسان ، سقف

-٤- ارتباط بين اجزا و عملکرد فضاها در پلان :

با توجه به فرم درونگرا و نيمه درونگراي مساکن بومي شهر گرگان ، حياط نقش مهمي در نحوه قرارگيري و ارتباط بين فضا دارد، به اين ترتيب که از طريق ورودي ساختمان

) نتيجه گيري و پيشنهادات :

آب و هوا، يکي از عوامل موثر و اثرگذار بر جنبه هاي مختلف زندگي انسان به ويژه سلامت و آسايش انسان است [٩]. اين تحقيق به منظور بررسي شرايط

-   در ساخت بناها به دليل رطوبت زياد در اين خطه ساختمان بايد بر روي بلوکاژ يا بالاتر از سطح زمين صورت گيرد،

-   براي افزايش آسايش حرارتي در ساختمان استفاده از کوران و تهويه طبيعي انجام گيرد.

منابع

[١] اميري، آزيتا (١٣٨٣)؛ آسايش حرارتي در فضاهاي داخلي ساختمان و طراحي اقليمي در شهر قم ، سازمان هواشناسـي، مجلـه نيـوار، تهران .

[٢] رازجويان ، محمود (١٣٨٧)؛ آسايش به وسيله معماري همساز با اقليم ، چاپ دوم ، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، تهران .

[٣] شاطريان ، رضا (١٣٨٧)؛ اقليم و معماري ايران ، نشر سيماي دانش ، تهران .

[٤] طاووسي، تقي؛ هوشمند عطايي و آزيتا کاظمي (١٣٨٧)؛ اقليم و معماري مدارس نوساز شهر اصفهان ، دانشگاه سيستان و بلوچسـتان ، مجله جغرافيا و توسعه ، زاهدان .

[٥] عليجاني، بهلول و کاوياني، محمدرضا (١٣٨٠)؛ مباني آب و هواشناسي، انتشارات سمت ، تهران .

[٦] قباديان ، وحيد و فيض مهدوي، محمد (١٣٨٤)؛ طراحي اقليمي: اصول نظري و اجرايي کاربرد انرژي در ساختمان ، انتشارات دانشـگاه تهران ، تهران .

[٧] کسمايي، مرتضي (١٣٨٢)؛ اقليم و معماري، ويراستار محمد احمدي نژاد، نشرخاک، اصفهان ، اسفند١٣٨٢.

[٨] کسمايي، مرتضي (١٣٨٤)؛ اقليم و معماري، مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن تهران .

[٩] صفايي پور، مسعود، طاهري، هما (١٣٨٩)؛ بررسي تاثير عناصر اقليمي در معماري شهري، مطالعه موردي شهر لالي، مجله پژوهش و برنامه ريزي شهري، شماره ٢.

 [10] Consulting Engineers of Architecturall Design (1997); Comperehensive Plan of City of Gorgan, Tehran.

 .Man، Climate and Architecture, Applied