این پروپوزال در قالب فرمت word قابل ویرایش ، آماده پرینت و ارائه به عنوان پروژه پایانی میباشد
چکیده
طرح حاضر با هدف طراحی، ارزیابی و اجرای دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسطه انجام یافته است. جهت طراحی دوره، نظریات سوء مصرف، پیشگیری و منابع مرتبط مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موارد مشترک و متفاوت نظریات و دوره های پیشین و اعمال نظر متخصصین، دورۀ مذکور طراحی و تدوین شد و مورد تأیید ۵ نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسی مبانی نظری مرتبط و ابزارهای پیشین به صورت مقدماتی طراحی گردید. روایی محتوایی آزمون با استفاده ازضریب توافق داوران (۲۸ نفر از اساتید روان شناسی و مشاوره و عموماً با تجربۀ کار بالینی با معتادان) مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آزمون مذکور، با اجرای مقدماتی (Pilot) بر روی ۳۰ نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبیرستان، با استفاده ازآلفای کرنباخ محاسبه شده و ضریب بدست آمده ۷۳۳/۰ می باشد. جهت اجرای دوره، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع دبیرستان در پایۀ سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجرای پیش آزمون بر روی گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دورۀ آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی برگزار گردید. در نهایت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماری Spss . 12 و با استفاده از آزمون های t مستقل وتحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار گرفت. تفاوت معنی دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمایشی گواه از اثر بخشی دوره در ایجاد نگرش منفی به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از این رو دورۀ مذکور می تواند در سطح وسیع تر برای پیشگیری اولیه کاربرد داشته باشد.
مقدمه
سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات فردی و روان شناختی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. شیوع روز افزون، درگیری اقشار مختلف اجتماعی در مصرف، تنوع گسترده و کاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ریزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جویی نمایند.
کاهش عرضه و کاهش تقاضا، همواره و از دیر باز دو سیاست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش های قابل ستایش در کاهش عرضه، تقاضای مصرف روز به روز افزایش یافته و قربانیان بیشتری را به کام خود فرو می برد. از این رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعلیم و تربیت و … اهتمام خود را صرف کاهش و کنترل تقاضا نموده اند.
طرح نظریات متعدد در تعلیل گرایش ها و پیشگیری شاهدی براین مدعا ست. و باز نیز برغم تمامی تلاش های ارزشمند صاحبان اندیشه، این مسأله به قوت خود باقی است.
سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابیت های آنی فیزیولوژیکی و روانی مصرف مواد، هزینه های سرسام آور درمان و توانبخشی معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته که این بار، مشکل را پیش از پدیدآیی حل نمایند.
دو دهۀ اخیر انقلابی در پیشگیری از مصرف مواد بوده است. طراحی نظریات و برنامه های متعدد برای پیشگیری اولیه در کشورهای مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه، دستاورد این کوشش ها بوده است.
رویکردهای القای ترس، هنجاری ، آموزش مهارت های زندگی، آموزش مقاومت اجتماعی … و برنامه های آموزشی منتج از آنها، همه و همه در پژوهش های بسیاری چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند که به رغم سودمندی قابل توجه برخی از برنامه ها، راه درازی تا دستیابی به نظریه یا نظریات منسجم و برنامه های قابل اعتماد آموزشی باقی است.
بررسی آسیب شناسانۀ برنامه های آموزشی در حوزه پیشگیری، فعالیت بسیارمهمی در بهبود برنامه های آموزشی است. شاید بتوان تنگ نظری در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخیل در برخی از رویکردهای نظری و به تبع آن در برنامه های آموزشی را اساس این ضعف ها دانست.
هدف پژوهش حاضر، طراحی و تدوین دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار در ابتلا بوده است.
جهت انجام طرح حاضر، ابتدا تمامی نظریات سوء مصرف و پیشگیری- یا دست کم مهمترین آنها- مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نقطۀ عطف هر نظریه و اصول اساسی در هرکدام استخراج شده. موارد مذکور همراه با تجربۀ پژوهشگر، به صورت منسجم برای اجرا تدوین گردید. بدین ترتیب مجموعۀ به دست آمده مجموعه ای است از تلفیق تئوری های متعدد که از موارد مشترک و متفاوت نظریات مختلف و تجربۀ پژوهشگر غنی شده و مورد تأیید ۵ تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه ۳۰ نفر و در مجموع ۶۰ نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسی ادبیات تحقیق و سنجه های مختلف در موضوع نسبت به تهیه و تدوین آن اقدام شده است. جهت بررسی روایی آزمون ازضریب توافق ۲۸ تن از داوران (اساتید محترم دانشگاه در رشته های روان شناسی و مشاوره) و جهت بررسی پایایی آن از ضریب آلفای کرنباخ استفاده شده است. نتایج نشان دار که ابزار مذکور دارایی روایی و پایایی قابل قبول می باشد. دورۀ آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی، برگزار شده و طبق طرح، پیش آزمون و پس آزمون برروی گروههای آزمایشی و گواه اجرا گردید. در نهایت نتایج با استفاده از آزمون های آماری t مستقل و تحلیل کو واریانس مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشانگر اثر بخشی دوره در تغییر نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسیاری از پژوهش های مشابه همسو می باشد. از دورۀ مذکور می توان به طور وسیع تر برای تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسطۀ سراسر کشور به سوء مصرف مواد، سود جست.
عنوان صفحه
فهرست مطالب
چکیده ……………………………………………………………………………………………………….. ۱
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. ۲
فصل اول: طرح کلی تحقیق
بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………….. ۵
ضرورت …………………………………………………………………………………………………… ۱۱
اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………….. ۱۲
سؤالات و فرضیات ……………………………………………………………………………………… ۱۲
تعاریف نظری اصطلاحات……………………………………………………………………………… ۱۳
تعاریف عملیاتی اصطلاحات…………………………………………………………………………… ۱۸
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش ها
پیشگیری از مصرف مواد مخدر ……………………………………………………………………….. ۲۰
رویکرد ها و نظریه های پیشگیری ……………………………………………………………………. ۲۴
نگرش مثبت به مواد مخدر ……………………………………………………………………………… ۳۶
نظریات سوء مصرف مواد مخدر ……………………………………………………………………… ۵۰
رویکرد مهارت های زندگی …………………………………………………………………………… ۵۳
رویکرد مهارت های زندگی …………………………………………………………………………… ۶۶
برنامه های آموزش پیشگری در مدارس جهان ……………………………………………………… ۷۹
انگلستان ……………………………………………………………………………………………………. ۸۰
آمریکا ……………………………………………………………………………………………………… ۸۵
کویت ……………………………………………………………………………………………………… ۹۳
ایران ………………………………………………………………………………………………………… ۹۵
دورۀ پیشنهادی آموزش فرد- مدار پیشگری از سوء مصرف مواد مخدر ……………………… ۱۲۵
فصل سوم: روش شناسی
روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… ۱۳۴
جامعۀ آماری ……………………………………………………………………………………………. ۱۳۵
شیوۀ انجام طرح…………………………………………………………………………………………. ۱۳۵
ابزار اندازه گیری ………………………………………………………………………………………. ۱۳۶
شیوۀ تجزیه و تحلیل اطلاعات ………………………………………………………………………. ۱۳۸
فصل جهارم: نتایج
نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات ……………………………………………………. ۱۴۱
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
بحث و نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………. ۱۴۶
محدودیت ها ……………………………………………………………………………………………. ۱۵۹
پیشنهاد ها ……………………………………………………………………………………………….. ۱۶۰
منابع ……………………………………………………………………………………………………… ۱۶۷
فهرست جداول
فصل اول
جدول ۱- ۱: ملاک های DSM- IV برای مسمومیت با مواد…………………………………….. ۱۵
جدول ۱- ۲: ملاک های DSM- IV برای ترک مواد…………………………………………….. ۱۶
جدول ۱- ۳: ملاک های تشخیص DSM- IV برای وابستگی به مواد………………………….. ۱۶
جدول ۱- ۴: ملاک های تشخیص DSM- IV برای سوء مصرف مواد………………………… ۱۷
فصل دوم
جدول ۲- ۱: خلاصه ای از برنامه های آموزشی مدارس …………………………………………. ۳۵
جدول ۲- ۲: دسته بندی نظریات با توجه به خود، دیگران، جامعه و طبیعت ………………….. ۴۶
جدول ۲- ۳: نقطۀ تمرکز رشته ای نظریه ها…………………………………………………………. ۴۷
جدول ۲- ۴:حدود نظریات با توجه به خلاصۀ عنوان، متغیرهای کلیدی، مادۀ موردتأکید و ویژگی های جمعیت شناختی…………………………………………………………………………………………………….. ۴۸
جدول ۲- ۵: عوامل خطر در سوء مصرف مواد……………………………………………………… ۶۹
جدول ۲- ۶: عوامل محافظت کننده و عوامل خطر برای شروع مصرف داروهای غیر مجاز در بین نوجوانان ۷۰
جدول ۲- ۷: رئوس محتوای برنامۀ پیشگیری از اعتیاد در کتاب تغذیه و بهداشت……………. ۸۵
جدول ۲- ۸: در زمینۀ آموزش پیشگیری از اعتیاد…………………………………………………… ۸۸
جدول ۲- ۹: معرفی دارو و هشدارهای آن ………………………………………………………….. ۸۹
جدول ۲- ۱۰: روش های تدریس درزمینۀ آموزش پیشگیری ازاعتیاددرکشورهای موردمطالعه. ۱۲۴
جدول ۲- ۱۱: تقسیم بندی ابعاد عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی)………………….. ۱۲۶
جدول ۲- ۱۲: تقسیم بندی ابعاد عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی)………………………. ۱۲۶
جدول ۲- ۱۳: عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی) ………………………………………. ۱۲۷
جدول ۲- ۱۴: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) ……………………………………………. ۱۲۸
جدول ۲- ۱۵: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در مجموع نظریات پیشین……………. ۱۲۹
جدول۲- ۱۶: تقسیم بندی ابعاد وسطوح مداخلات در پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر. ۱۲۹
جدول۲- ۱۷: دورۀ آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل اجتماعی) ۱۳۰
جدول۲- ۱۸: دورۀ آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی)…………………………………………………………………………………………………. ۱۳۱
جدول۲- ۱۹: امتیاز دورۀ آموزش فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر مبتنی بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی …………………………………………………………………………………………………. ۱۳۲
فصل سوم
جدول ۳- ۱: دیاگرام طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل غیرتصافی……………. ۱۳۴
جدول ۳- ۲: نمونه سؤالات آزمون …………………………………………………………………. ۱۳۶
جدول ۳- ۳: خلاصۀ محاسبۀ t تک متغیری برای بررسی روایی ابزار………………………… ۱۳۷
فصل چهارم
جداول ۴- ۱: خلاصۀ اطلاعات توصیفی بدست آمده از تحلیل داده ها …………………….. ۱۴۱
جدول ۴- ۲: آماره های پیش آزمون و پس آزمون گروه های گواه و آزمایش…………….. ۱۴۲
جدول ۴- ۳: آزمون برای واریانس ها ……………………………………………………………… ۱۴۲
جدول ۴- ۴: آزمون برای میانگین ها………………………………………………………………… ۱۴۲
جدول ۴- ۵: آزمونt مستقل برای مقایسۀ اختلاف میانگین های پیش آزمون و پس آزمون گروه های گواه آزمایشی…………………………………………………………………………………………………………….. ۱۴۳
جدول ۴- ۶: خلاصۀ نتایج تحلیل کوواریانس ……………………………………………………. ۱۴۴
فهرست شکل ها
شکل ۲- ۱: الگوی کلی شروع مصرف ……………………………………………………………… ۷۱
شکل ۲- ۲: رابطۀ عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر ………………………………………. ۸۱
شکل ۲- ۳: مثالی از رسم نقشۀ پنداره ها برای الکل …………………………………………….. ۱۱۳
شکل ۲- ۴: مثالی از رسم نقشۀ مفهوم ها برای سیگاز گشیدن …………………………………. ۱۱۴
فهرست پیوست ها
پیوست الف. نگرش سنج سوء مصرف مواد مخدر ………………………………………………. ۱۶۱
پیوست ب. دورۀ آموزشی فرد – مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر به تفکیک جلسات آموزشی ۱۶۳
منابع:
- آذری نواز، خیراله و آزاد حسین، (بهار ۱۳۸۳). بررسی آموزش نقش فیلم مستند و کاریکاتور با محتوای ضد اعتیاد در نگرش دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانی منطقۀ ۷ تهران، نسبت به اعتیاد و مقایسۀ آنها، محل نشر: تهران ، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمارۀ ۶٫
- اباد نیسکی هوارد، ترجمۀ محمد علی زکریایی و همکاران، (۱۳۸۴). مواد مخدر، نگاهی اجمالی (فصل دهم، پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ریاست جمهوری ستاد مبارزه با مواد مخدر، صفحات ۲۹۱ الی ۳۰۸ .
- باقری منصور و بهرامی احسان هادی، (تابستان ۱۳۸۲). نقش آموزش مهارت های زندگی، بر دانش و نگرش نسبت به مواد مخدر و عزت نفس دانش آموزان، محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال اول، شمارۀ ۲٫
- جمالی اختر و قربانی مجید، (پاییز ۱۳۸۳). بررسیزمینه های آموزش پیشگیری از اعتیاد ودر مدارس کل کشور،محل نشر: تهران، فصلنامۀ اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمارۀ ۸ .
- دلاور علی، (۱۳۸۳). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، محل نشر: تهران، (چاپ سوم از ویرایش جدید) انتشارات رشد.
- دلاور علی، علیزاده ابراهیم و رضایی علی محمد، (۱۳۸۴). ساخت و استاندارد سازی آموزش نگرش سنج به مواد مخدر و تعیین رابطۀ میان مؤلفه های فردی و خانوادگی با آن برای دانش آموزان مقطع متوسطۀ شهر تهران، محل نشر: تهران، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شمارۀ ۷۹٫
- دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴). مدرسۀ مروج سلامت (راهنمای دبیران رابط)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
- دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴). مدرسۀ مروج سلامت (راهنمای دبیر)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
- دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴). مدرسۀ مروج سلامت (خود آموز پیشگیری ویژۀ دانش آموزان سال دوم متوسطه)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
- سازمان جهانی بهداشت،(۱۳۷۹). برنامۀ آموزش مهارت های زندگی واحد بهداشت و روان و پیشگیری از سوء مصرف مواد (ربابه نوری قاسم آبادی و پروانه محمد خانی،مترجمین، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، ۱۹۷۹).
- شریفی حسن پاشا و شریفی نسترن، (۱۳۸۰). روش های تحقیق در علوم رفتاری، (چاپ دوم)، محل نشر: تهران، انتشارات سخن.
- کلانتز و هارتل، (۲۰۰۲). پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان، یافته های جاری و جهت گیری های آتی، (مسعود محمدی و همکاران، مترجم)، فصل ۱۲، بوتوین گیلبرت جی. (مجید قربانی، مترجم)، چاپ نشده.
- لیتری ون. جی، سیرز مولیه، پیرسون هلن و انشتاین، (۱۹۸۴). نظریه های سوء مصرف مواد، (چاپ اول)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری، (تاریخ نشر اثر به زبان اصلی، ۱۹۸۰).
ضرورت
مطالعات نشان داده است که پیشگیری اولیه از سوء مصرف مواد مخدر ، راهی عملی تر و کم هزینه تر از پیشگیری های ثانویه (درمان) و ثالث (توانبخشی) می باشد. به رغم تلاش های ارزشمند در حوزۀ پیشگیری اولیه به خصوص در دو دهۀ اخیر، هنوز راه زیادی تا دستیابی به نظریات جامع تر و برنامه های آموزشی قابل اعتمادتر در پیش رو می باشد.
ضعف عمدۀ برخی نظریات موجود را می توان در بی توجهی به برخی از جنبه های مؤثر در پیشگیری، فقدان پشتوانه های نظری لازم و عدم بررسی اثرات دوره در تغییر نگرش به اعتیاد دانست.
از این رو ضروری می نمود تا دوره ای آموزشی برای دانش آموزان مقطع متوسطه به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار جامعه در برابر تهاجم سوء مصرف مواد مخدر، به گونه ای طراحی شود که ضعف های دوره های پیشین به نوعی جبران گردد. یعنی هم تلفیقی از نظریات مختلف در آن مورد توجه قرار گرفته و هم اثر بخشی آن در تغییر نگرش مخاطبین ارزیابی شود.
دورۀ حاضر نیز با چنین هدفی طراحی و تدوین شده است. از طرفی چون برخی از پرسشنامه های نگرش سنج در حوزه سوء مصرف مواد مخدر نیز فاقد پشتوانه های نظری کارا بوده است، به عنوان ضرورت ثانویه ایجاب می نمود تا برای پیش آزمون و پس آزمون تغییر نگرش، نسبت به تهیه و تنظیم پرسشنامۀ مزبور اقدام شود که البته مسائل روانسنجی آن نیز به روایی توافق داوران و پایایی آلفای کرنباخ مورد تأیید قرار گرفت.
اهداف تحقیق
اهداف اصلی
1. طراحی و تدوین دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسطه؛
2. بررسی میزان اثر بخشی دورۀ مذکور (پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر) در تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسطه به سوءمصرف مواد مخدر.
هدف فرعی
1. ساخت پرسشنامۀ سنجش نگرش دانش آموزان مقطع متوسطه به سوءمصرف مواد مخدر.
سؤالات و فرضیات
سؤال اصلی
آیا اجرای دورۀ طراحی شده (پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر) در تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر تأثیر دارد؟
فرضیۀ اصلی
بین نگرش دانش آموزان دوره دیده و دوره ندیده (گروه های گواه و آزمایشی) به سوء مصرف مواد مخدر، تفاوت وجود دارد.
تعاریف نظری اصطلاحات:
مواد
انسان برای درمان بیماری های جسمی و روانی خود، مبادرت به مصرف دارو برای بهبود بیماری و یا تسکین علائم آن می کند. مواد مؤثر بر وضعیت روانی، عمدتاً نه به منظور درمان و تسکین آلام بیماری، بلکه برای ایجاد تغییر در رفتار و هیجانات مصرف کننده، مورد سوءمصرف قرار می گیرد. این تغییر با اثر بر سیستم اعصاب مرکزی و روان فرد ایجاد می گردد. در طبقه بندی DSM-IV، اختلالات وابسته به مواد به طبقاتی ارجاع شده اند که این نشانه ها یا نشانگان خاص را در برمی گیرند که شامل دلیریوم مسمومیت با مواد، دلیریوم ناشی از ترک مواد، زوال عقل (دمانس) پایدار ناشی از مواد، اختلال فراموشی (آمنزی) پایدار ناشی از مواد، اختلال های سایکوتیک ناشی از مواد، اختلال خلقی ناشی از مواد، اختلال اضطرابی ناشی از مواد، کژ کاری جنسی ناشی از مواد و اختلال های خواب ناشی از مواد می باشند. هر چند درDSM-IV ، همه مواردی که در طبقه اختلال های وابسته به مواد منظور شده اند، با حالات مسمومیت بیمارگونه ارتباط دارند، اما مواد مختلف از این نظر که حالت بیمارگون با حالت ترک مرتبط باشد یا پس از دفع ماده از بدن نیز تداوم داشته باشد، با هم متفاوتند. در DSM-IV، بیمارانی که دچار مسمومیت یا ترک، همراه نشانه های روانی می شوند، اما واجد ملاکهای الگوی نشانگانی خاص برای علائم نیستند (مانند افسردگی)، تشخیص مسمومیت با مواد (جدول 1-1) یا ترک مواد (جدول 1-2) دریافت می کنند، که احتمالاً همراه با وابستگی یا سوءمصرف است.
وابستگی به مواد
امروزه در محافل دانشگاهی به جای اعتیاد از وابستگی نام برده می شود، هر چند که در میان مردم این بیماری به اعتیاد و خود بیمار به عنوان معتاد شناخته شده است.
بر اساس آخرین جمع بندی های علمی که در دهۀ هشتاد انجام گرفت، وابستگی یک نشانگان بالینی است که در پی مصرف مواد، علائمی در حالات رفتاری، شناختی و فیزیولوژیکی فرد مصرف کننده، ظاهر می گردد. میزان وابستگی کمّی است و به درجات مختلفی می تواند وجود داشته باشد. شدت وابستگی با رفتارها متعاقب مصرف مواد، سنجیده می شود. بیمار وابسته به مواد، علیرغم تجربۀ مشکلات ناشی از مصرف مواد، قادر به قطع مصرف آن نیست و به طور اجباری و وسواس گونه به مصرف آن ادامه می دهد. مصرف مواد یک الگوی رفتاری غیرانطباقی و بیمارگونه است که به بروز علائم رفتاری، فیزیولوژیکی وشناختی وبه اختلال های بالینی در فرد مصرف کننده منجر می شود. این اختلال ها عبارتند از:
1. ایجاد تحمل: بیمار در دفعات بعدی مصرف، برای رسیدن به سطح قبلی روانی و جسمانی ناشی از اثر مواد، باید مقادیر بیشتری از آن را مصرف نماید.
2. بروز علائم ترک: با عدم مصرف مواد، علائم جسمانی و روانی ترک مانند بیقراری، اضطراب، بیخوابی، درد عضلات، اسهال و استفراغ ظاهر می شود.
3. تمایل بعدی در بیشتر بیماران برای قطع مصرف مواد وجود دارد، ولی بیمار قادر به این کار نمی باشد.
4. بیمار برای تهیۀ مواد، هزینه، وقت و سرمایه های دیگران و خانواده را مصرف می کند.
5. در پی استمرار مصرف مواد و تغییرات روانی و رفتاری در بیمار، مشارکت وی در فعالیت های خانوادگی، اجتماعی، تفریحی و شغلی، کاسته می شود.
6. به رغم آگاهی بیماراز عوارض جسمانی وروانی مصرف مواد، بیمار قادربه عدم استفاده ازآن نمی باشد.
در تعریف آکادمیک برای اینکه فردی را بیمار وابسته به مواد بدانیم، لازم است حداقل 12 ماه الگوی مستمر مصرف مواد را داشته باشد (جدول1-3).
سوءمصرف مواد
در مقابل بیماران «وابسته»، کسانی هسنتند که اقدام به مصرف می کنند، ولی با مشخصاتی که در بالا برای بیماران وابسته به مواد ذکر شد، مطابقت ندارند. در این گروه شدت مصرف به حدی نمی باشد که وابسته تلقی شوند. این گروه از بیماران، مکرراً و به طور متناوب از مواد مصرف می کنند تا به حدی که با تحمل و علائم ترک همراه باشند.
الگوی مصرف این دسته نیز بر خلاف گروه بالا مقاومت ناپذیر نبوده و جنبۀ اجباری ندارد، اما به هر حال نتایج مضر و مخرب مواد را در پی دارد. از این موارد می توان غیبت از مدرسه و محل کار، درگیری با همکاران و دوستان، عدم انجام تعهدات اجتماعی و خانوادگی، بی توجهی به فرزندان و خانواده و ... را نام برد.
الگوی مصرف به هر گونه ای که باشد، می تواند با مخاطرات فیزیکی نیز همراه گردد، مانند مصرف مواد هنگام رانندگی و یا بروز مشکلات قانونی.
علیرغم وجود معیارها و تعاریف نسبتاً مشخص،گاهی نمی توان نقطۀ دقیقی را برای تفکیک بیماران وابسته به مواد از بیماران سوءمصرف کننده مواد ارائه نمود (جدول1-4) (وزیریان و مستشاری، 1382).
جدول 1-1: ملاکهای DSM-IV برای مسمومیت با مواد
1- پیدایش یک نشانگان برگشت پذیر مختص به مواد در نتیجه مصرف (یا مواجهه) اخیر یک ماده.
توجه: مواد مختلف ممکن است نشانگان یکسان و یا مشابه بوجود آورند.
2- تغییرات غیر انطباقی رفتاری یا روانشناختی قابل ملاحظه بالینی که نتیجۀ تأثیر مواد بر دستگاه عصبی مرکزی هستند (مثل ستیزه جویی، بی ثباتی خلق، تخریب شناختی، اختلال قضاوت، اختلال کارکرد اجتماعی یا شغلی) که ضمن مصرف مواد یا به فاصلۀ کوتاه پس از آن ظاهر می شوند.
3- علائم ناشی از یک بیماری طبی عمومی نبوده و یک اختلال روانی دیگر نیز توجیه بهتری برای آنها نیست.