روش تحقيق پيشرفتهعيسي ابراهيم زادهebrahimz@pnu.ac.ir
روش تحقيق پيشرفته
منابع درسي:
    1- چگونه تحقيق كنيم؟ ترجمه ابراهيم زاده، فراهاني وسرمدي  (كل كتاب)
    2- روشهاي تحقيق در علوم رفتاري تأليف سرمد، بازرگان و حجازي (فصل چهارم)
تعدادواحد: 3 (2واحد نظري و 1 واحد عملي)

فصل اول
تحقيق چيست؟
برداشت شما از تحقيق چيست؟
چگونه به تحقيق نگاه ميكنيد؟
چه تعريفي از تحقيق در نظر داريد؟
اين جمله را حد اكثر با بيست كلمه تكميل كنيد.
تحقيق عبارتست از:
تعريف تحقيق
تحقيق فرايندي است برنامه ريزي شده، هوشيارانه، نظام مند (systematic ) و قابل اعتماد براي يافتن حقايق يا فهم عميق مسايل.
ده نكته در مورد تحقيق
 تحقيق خيلي وقت گير است.
 تحقيق يك پديدة ذهني است
 تحقيق خسته كننده و كسالت آور است اما ممكن است جالب و سرگرم كننده هم باشد.
تحقيق ممكن است در طول زندگي محقق تداوم داشته باشد.
فرايند تحقيق ممكن است بسيار جالبتر از نتايج آن باشد.
ده نكته در مورد تحقيق
تحقيق نوعي فضولي كردن است.
تحقيق را مي توان به راههای گوناگوني انجام داد.
تحقيق ممكن است وارد روياهای شما شود.
تحقيق ممكن است شمارا به راههای دور از انتظار هدايت كند.
درتحقيق از همان مهارت روزمرة محقق استفاده می شود.
انواع تحقيق(از ديدگاههاي مختلف)
تحقيق نظري (pure)، كاربردي(applied ) و راهبردي( strategic).
توصيفي(descriptive)، تبييني (explanatory) وارزيابي(evaluation).
تحقيق آزاد (market research ) وتحقيق آكادميك(academic research ).
انواع تحقيق(از ديدگاههاي مختلف)
تحقيق اكتشافي(exploratory ) آزمايشي(experimental or testing out )
     حل مشكل(problem solving ).
تحقيق پنهاني يا ناآشكار(covert )، رقابتي(adversarial ) ومبتني بر همكاري (collaborative ).
تحقيق بنيادي(basic )، كاربردي، ابزاري، مشاركتي و عملياتي
تقسيم بندی انواع تحقيق
برحسب هدف:
بنيادی که هدف آن آزمون نظريه ها, تبيين روابط و پديده ها ونظريه پردازی, وبالاخره توليد دانش و بررسی نظريه تحول تاريخ است.

تقسيم بندی انواع تحقيق
کاربردی که هدف آن کاربرد عملی دانش درزندگی است.
توسعه ای, که هدف آن تشخيص مناسب بودن يک دانش, روش, ارزش و... برای هدفی خاص ويا تهيه و تدوين برنامه ها, طرحها و پروژه های توسعه ای است.

تقسيم بندی انواع تحقيق
بر حسب نحوه گرد آوری اطلاعات يا طرح تحقيق
توصيفی (توصيف شرايط, اشياء, امور وپديده ها به منظور شناخت بيشتر آنها).
پس رويدادي ( علّي-مقايسه اي) كه هدف آن شناسايي معلول به منظوركشف علل احتمالي آن ويا مطالعة متغير وابسته به منظور يافتن متغير مستقل
تقسيم بندی انواع تحقيق
همبستگی: تحليل رابطه ميان متغيرها بر اساس هدف تحقيق:
 مطالعه همبستگی دو متغيری
تحليل رگرسيون با هدف پيش بينی تغييرات يک يا چند متغير وابسته با توجه به تغييرات متغيرهای مستقل
تحليل ماتريس همبستگی با هدف بررسی مجموعه ای از همبستگيهای دو متغيری در جدولی بنام ماتريس.

تقسيم بندی انواع تحقيق
تحقيق در عمليات يا اقدام پژوهي به منظور مشخص كردن موقعيت معين و رفع مشكل، آشنائي با روشهاي نو و اشاعة نو آوري.
مطالعةموردي انتخاب و مطا لعة يك مورد يا واد يا نظام با حد و مرز مشخص به صورت كل گرايانه (holistic)
تقسيم بندی انواع تحقيق
تحقيق تجربي يا آزمايشي با استفاده از شبوه هاي زير:
انتساب تصادفي(اختصاص هرآزمودني با شانس مساوي به گروه آزمايشي يا گواه)
همتا كردن تصادفي( همانندي آزمودنيهاي انتخاب شده  از نظر متغير ناخواسته)
انتخاب همگن ( بكسان كردن ميانگين متغيري كه بايد كنترل شود در گروه هاي مورد نظر)

تقسيم بندی انواع تحقيق
تحقيق تاريخي (مطالعة فصل دوم از بخش سوم جلد دوم روشهاي تحقيق تأليف دكتر ساروخاني را توصيه مي كنيم)
قوم نگاري براي تحقيقات مردم شناسي از طريق ثبت وقايع و پديده ها در شرايط طبيعي وقوع
روشهاي تحليل محتوي (مطالعة فصل چهارم از بخش سوم جلد دوم روشهاي تحقيق تأليف دكتر ساروخاني را توصيه مي كنيم)

تقسیم بندی انواع تحقیق
پيمايشي براي مطالعة ماهيت يا ويژگيهاي اشياء، امور و پديده ها، شرايط و روابط موجود ميان آنها ويا چگونگي وضعيت موجود و همچنين سنجش آراء و افكار.
   
تقسیم بندی انواع تحقیق
تحقيق پيمايشي به سه دسته تقسيم مي شود:
        مقطعي: به منظور گردآوري داده ها در بارة يك يا چند صفت در يك مقطع زماني ( مثلاًً در يك روز، يك هقته، ماه يا سال)
        طولي: به منظور گردآوري داده ها در طول زمانهاي مختلف.
        روش دلفي: به منظور گردآوري داده ها در بارة اتفاق نظر يك جمع صاحب نظر در مورد يك موضوع خاص از طريق رتبه بندي درجة اهميت آن
معرفي فرايند تحقيق
فرايند تحقيق از ديدگاهاي متفاوت شامل موارد متنوعي است. بنابراين، نمي توان ديدگاه مشخصي را به عنوان الگو معرفي كرد.
به روند نماهاي متفاوت در خانة 5 صفحات 9، 10 و 11 كتاب توجه كنيد. شما كدام يك از آنها را ترجيح مي دهيد؟ دلايل ترجيح خودرا بيان كنيد.
معرفي فرايند تحقيق
ترجيح ما ديدگاه چرخه اي است. زيرا:
در اين ديدگاه تحقيق فرايندي است:
دوري يا چرخه اي (cyclical)
پايان ناپذير (never- ending)
قابل بررسي مجدد
باز گشت پذير به نقطة آغازهاي متفاوت
با قابليت ورود به چرخه از هر نقطه اي كه بخواهيد.
فرايند تحقيق


فرايند چرخه‌اي تحقيق
تعريف تحقيق

صرف نظر از اين انواع كه از ديدگاههاي متفاوت بيان شدند
تحقيق فرايندي است برنامه ريزي شده، هوشيارانه، نظام مند (systematic ) و قابل اعتماد براي يافتن حقايق يا فهم عميق مسايل.
چرا تحقيق؟
درك خود وانگيزه هاي خود در انجام دادن تحقيق بسيار مهم است.
در بارة دلايل خود فكر كنيد:
چرا وچگونه وارد اين موضوع شديد؟
چرا تحقيق؟
طرفدار كدام طرز تفكر هستيد؟
چه نتايجي مورد انتظار شماست؟
مي خواهيد دنيا را تغيير دهيد يا دنياي خودتان را؟
عمل گرا (pragmatist) هستيد يا آرمان گرا (idealist)؟
بديع يا اصيل بودن تحقيق يعني چه؟
طرحهاي تحقيقاتي به ويژه انهايي كه براي گرفتن مدرك دانشگاهي انجام مي شوند بايد كاملاً يا تا حدي اصيل و بديع باشند.
اصيل بودن يعني چه؟
از كجا مي توان به اصيل بودن يك طرح پي برد؟
نقش حقيقت، قدرت و ارزش در تحقيق

تحقيق در علوم انساني هميشه يك فعاليت كاملاً‌‌ً عيني نيست كه توسط يك عالم صرفاً به عنوان نظاره گر پديده ها همانند علوم طبيعي انجام مي گيرد.
 با اينكه بيطرفي در جريان و گزارش نتايج تحقيق بسيارمهم است تحقيق در علوم انساني به نحو نيرومندي تحت تاثير انگيزه ها و ارزشهاي محقق قرار مي گيرد.
نقش حقيقت، قدرت و ارزش در تحقيق
تحقيق در علوم انساني در يك زمينة اجتماعي گسترده انجام مي گيرد كه در آن سياست و قدرت روابط بر روي تحقيق و چگونگي اجرا و گزارش نتايج آن تاًثير مي گذارد.
«يافتن حقيقت» و «قضاوت ارزشي» دو فعاليت كاملاً مجزا به شمار مي روند كه به هر يك از آنها به طور جداگانه و به ترتيب پرداخته مي شود.

نقش حقيقت، قدرت و ارزش در تحقيق
واژة «ذهنيت» نيز همواره داراي قدرت كاربردي خاصي در فرايند تحقيق در علوم انساني است.
«ذهنيت» قادر است بسياري از فعاليتها و موضوعاتي را كه بر پاية عقلانيت، منطق وروند عيني نبوده اند حذف كند.
اين گونه فعاليتها و موضوعات، به احتمال زياد، ويژگيهايي را تعيين مي كنند كه از سوي افراد متفاوت به طور متفاوت  بيان مي شوند.
خلاصه
در اين فصل ياد گرفتيد كه:
فعاليتها و كارهاي گوناگون يك محقق در جريان تحقيق كدامها ست.
فرايند تحقيق داراي يك روند سرراست، قابل پيش بيني و حركت خطي نيست.
ايده وتصور روشني از انگيزه هاي خود براي تحقيق در زمينه هاي مختلف داشته باشيد.
به توانائيهاي خود براي انجام يك پروژة تحقيق بيشتر مطمئن باشيد
فصل دوم

تحقيق چگونه آغاز می شود؟
انتخاب موضوع
انتخاب موضوع مهمترين تصميم در فرايند تحقيق است. زيرا با آيندة تحصيلي يا كاري و حتي شغلي شما در ارتباط است.
در اين تصميم گيري به چه نكات مهمي بايد توجه كرد؟
چند پيشنهاد براي يافتن موضوع مناسب براي تحقيق
1. كمك گرفتن از ديگران (استادان، مدير مؤسسه، همكاران، يا افراد خانواده).
2. مطالعة كارهاي تحقيقي ديگران و ارتباط دادن آنها با علايق و انگيزه هاي ديگر خود.
3. فكر كردن به تجارب قبلي و زمينه هاي مورد علاقه تان.
4. فكر كردن به يك عنوان.

چند پيشنهاد براي يافتن موضوع مناسب براي تحقيق
5. ياد آوري كلمات قصار، واگويه ها وگفته ها.
6. پي جويي حدس و گمانهاي خود.
7. ترسيم شكل، نمودار يا انگاره اي از آنچه در ذهن داريد.
8. خوب ، حالا شروع كنيد ولي آمادة تغيير باشيد.

ترسيم شكل، نمودار يا انگاره اي از آنچه در ذهن داريد.
دوازده نكتة مهم براي به خاطر سپردن
1. چه انتخابهايي داريد؟
2. انگيزة شما چيست؟
3 . ارتباط موضوع با رشتة تحصيلي شما
4. نمونه هاي قبلي پروژه هاي تحقيقي

دوازده نكتة مهم (ادامه)
5. آيا از قواعد وانتظارات مؤسسه خود آگاهيد؟ اگر شما براي دريافت درجة داشگاهي تحقيق مي كنيد محدوديتهايي از نظر اتخاب موضوع، تعداد كلمات، نحوة سازماندهي مطالب و... خواهيد داشت ودر اغلب موارد انتظار ميرود نوشته هاي خودرا بصورت منظم، پاكيزه و تايپ شده تحويل دهيد
دوازده نكتة مهم (ادامه)
6.گسترةموضوع واندازة عنوان
7. چقدر وقت داريد و چگونه مي خواهيد وقت خودرا مديريت كنيد؟
8. هزينه هاي تحقيق را چگونه تأمين مي‌كنيد؟
9. چه منابعي در دسترس شما قرار دارد.
دوازده نكتة مهم (ادامه)
 10. نياز شما به پشتيباني و حمايت.
 11 . مسائل دسترسي به امكانات.
 12. ميزان آشنائي شما با روشهاي تحقيق.
اهميت روش
انتخاب روش، يك كار كليدي در فرايند تحقيق به حساب مي آيد. بنابراين، نياز داريد تا با كاربردهاي هر يك از روشها و نقاط ضعف وقوت آنها براي موضوعات متفاوت تحقيق آشنا شويد و مهارتهاي خودرا در مورد روشها وتكنيكهاي مختلف تحقيق توسعه دهيد.
اهميت روش
روش تحقيق با ماهيت موضوع و نوع شناخت مورد انتظار ارتباط كامل دارد.
بنابراين، آشنائي با انواع شناخت از ديدگاه معرفت شناسي براي محقق ضروري است.
شما چند نوع شناخت مي شناسيد؟
انواع شناخت و رابطة آن با روش شناسي
شناخت حسي
شناخت علمي
شناخت شهودي
شناخت عقلي
شناخت فلسفي
شناخت ايحايي يا وحياني
تعريف شناخت علمي
شناخت علمي مجموعة منظم وسازمان يافته از اطلاعات ومعلومات در بارة واقعيتهاي خارجي است كه با روش معين وسنجيده، موسوم به روش علمي، به دست مي آيد.
چنين شناختي انسان را قادر به پيش بيني و تنظيم نقشه براي اينده مي كند و مداخلة اورا در واقعيتهاي خارجي ممكن مي سازد.
شناخت علمي نيازمند تبيين (explanation) است لذا طرز تفكر يا فلسفة دانشمندان در تجارب علمي آنان دخالت    مي كند.
تعريف شناخت فلسفي
شناخت فلسفي محصول فلسفيدن است (هومن، 12:1343).
    فلسفيدن حالتي است كه در آن تمام نيروهاي جسمي و روحي انسان براي شناختن اشيا، امور وپديده ها متمركز مي شود و با بررسي و تبيين انتقادي تمام معلومات خود به صورت يك كل مرتبط به بينش كلي در بارة خود و جهان و رابطة آنها باهم مي رسد. اين بينش كلي همان جهان بيني يا فلسفة زندگي انسان است.
يافتن كانون موضوع يا نقطةتمركز
پنج سؤال مهم براي تعيين نقطة تمركز و هدف پروژة تحقيق
يافتن كانون موضوع يا نقطةتمركز
ماهيت واقعيت اجتماعي  يا پديدة مورد تحقيق چيست؟
دانش و مدارك موردنياز در مورد آن واقعيت اجتماعي  يا پديدة مورد مطالعه چگونه و از كجا ممكن است به دست آيد؟

يافتن كانون موضوع يا نقطةتمركز
موضوع تحقيق با كدام رشته از دانش و معارف بشري ارتباط دارد؟
مسئله يا معماي اصلي چيست؟ يعني سؤال اصلي تحقيق چيست؟
هدف و منظور اصلي تحقيق چيست؟
سه معماي فكري كه جنبة عمومي دارد
معماي رشد و توسعه ( چرا وچگونه عامل x پيدا شد؟).
معماي مكانيكي (فلان چيز چگونه كار مي كند؟ ).
معماي علّي ( عامل x چه تاثيري بر عاملy دارد؟).
شناسايي سؤالهاي تحقيق
طرح سؤال آشكار ترين نقطة شروع يك پروژة تحقيق است.
سؤالات در اغلب موارد با اين واژه هاي سؤالي آغاز مي شود:
   چرا، چگونه، چه كسي، چه چيزي، در چه زماني (كي) در چه مكاني (كجا)
فرضيه هاي تحقيق

فرضيه ها همان پاسخهاي فرضي به سؤالات تحقيق است كه محقق از راه حدس منطقي در نظر مي گيرد و در جريان تحقيق تأييد يا رد مي شوند.
تعريف مفاهيم كليدي، جستارها و زمينه ها
مفاهيم اصلي تحقيق شما كدام اند؟ چگونه آنها را عملياتي مي كنيد؟
جستارها يا مسائل اصلي تحقيق شما چيست؟ نقشة موضوعات اصلي مورد بحث را كه با پروژة شما در ارتباط هستند رسم كنيد.
تعريف مفاهيم كليدي، جستارها و زمينه ها
زمينه هاي (contexts) تحقيق خودرا پيداكنيد. شجره نامه يا سويه شناسي (genealogy)، متفكران ونظريه پردازان كليدي حوزة تحقيقي خودرا شناسايي كنيد به طوري كه چگونگي رشد و توسعه ديدگاهها، نظريه ها وروشهاي مورد نظرتان را روشن سازد
تهيه طرح اوليه يا طرح كلي تحقيق
شما ممكن است ايده هاي خوب و روشني در خصوص مفاهيم كليدي، مسائل و جستارها و زمينه هاي مرتبط با تحقيق تان داشته باشيد. اما آيا تصوير روشني از كل پروژة تحقيق هم داريد؟
تهيه طرح اوليه يا طرح كلي تحقيق
موضوع تحقيق خودرا به زبان ساده و غير تخصصي و با استفاده از كلمات و اصطلاحات روزمره بيان كنيد.
محقق بايد بتواند آشناهاي نا آشنا و همچنين نا آشناهاي آشنا را به وضوح و روشني معرفي كند.
تهيه طرح اوليه يا طرح كلي تحقيق
سرفصل محتواي رساله يا پايان نامه يا گزارش تحقيق خودرا بنويسيد. اين نوشته بايد شامل كلية بخشها، فصول و عنوانهاي فرعي با همة جزئيات باشد.
اين كار كمك مي كند تا دريابيد كه طرح كلي يا پروپوزال شما تا چه حد واقع گرايانه تهيه شده است.
چند نكتة مهم
 يافتن و انتخاب استاد راهنما
 چه انتظاراتي از استاد راهنماي خود داريد؟
 ويژگيهاي استاد راهنما
 نظارت وراهنمايي علمي
 تهية يادداشت روزانه تحقيق
خلاصه
در اين فصل ياد گرفتيد كه:
موضوع تحقيق مناسب با تواناييها و انگيزه هاي خود انتخاب كنيد.
روي ايده هاي نو و اصيل تمركز كنيد و انها را به صورت عملياتي و قابل دستيابي بيان كنيد
ايده روشني از معايب و محاسن نوع تحقيق خود داشته باشيد
آمادة اجراي يك كار تحقيقي واقع و معتبر باشيد.
فصل سوم


انديشيدن در بارة روشها
مهارتهاي روزمرة تحقيق
خواندن            گوش دادن
تماشاكردن          انتخاب كردن
پرسيدن             خلاصه كردن   
سازمان دادن           نوشتن
ارائه دادن انديشه       بازتاب دادن

كدام روش بهترين است؟
بهترين روش تحقيق را چه با استفاده از تجربه وچه از راه منطقي واستدلال عقلي نمي توان تعيين كرد.
روشهاي تحقيق را نمي توان درجه بندي كرد ويكي را بالاتر از ديگري قرار داد.
تنها چيزي كه مي توانيم اين است كه ويژگيهاي خاصي را كه هر يك از روشها يا رويكردها بر پاية آنها استوارند، به صراحت و روشني بيان كنيم.
كدام روش بهترين است؟ (ادامه)
انتخاب بهترين روش صرفاً پرسيدن يك سؤال فني يا عملي در بارة روشها نيست (مثلاً از مصاحبه استفاده كنم يا مشاهده يا پرسشنامه؟).
ريشه هاي استفاده از اين ابزارهاي تحقيق در پاسخ سؤالهاي عامتر فلسفي نهفته است (مثلاً ما واقعيت اجتماعي را چگونه درك مي كنيم و مناسبترين راه مطالعة آنها كدام است.
كدام روش بهترين است؟ (ادامه)
چه نياز داريد يا چه مي خواهيد پيدا كنيد؟
علاقه مند به قياس نظام مند و معيار هستيد يا مي خواهيد پديده يا موقعيتي را با تمام جزئيات آن مطالعه كنيد؟
چه مهارتهايي داريد؟
ادبيات موضوع را بررسي كرده ايد، محققان ديگربا اين موضوع چگونه برخورد كرده اند؟
كدام روش بهترين است؟ (ادامه)
يك تمايز كليدي ميان «روش» (method ) و «روش شناسي» (methodology) .
«روش» به طور اصولي با نحوة جمع آوري اطلاعات وتنظيم و طبقه بندي داده ها مربوط است. در حالي كه «روش شناسي» بيشتر معناي فلسفي دارد و به رويكرد و انگارة (paradigm) پايه اي تحقيق دلالت دارد.
كدام روش بهترين است؟ (ادامه)
بنا بر اين، استفاده از يك روش در پارادايم كيفي داراي مبنا ومنظور خاصي است وداده هاي آن با داده هاي روشي كه  در يك انگاره يا پارادايم كمي به كار گرفته مي شود، بسيار متفاوت خواهد بود.
كدام روش بهترين است؟ (ادامه)
به خاطر داشته باشيد:
        روشهاي متفاوت تحقيق، دانش متفاوتي در بارة پديدة مورد مطالعه توليد مي كنند.
    پس، سؤال « كدام روش بهترين است؟» تنها سؤالي در بارة روش نيست بلكه يك سؤال گستردة روش شناختي است كه جنبة فلسفي هم دارد. 
منظور ما اين است كه توجه شمارا به مسائل گستردة فلسفي مرتبط با تحقيق در بارة واقعيت اجتماعي جلب كنيم.
اين كار را به دو طريق انجام مي دهيم:

اول
    ارائة راهنماييهاي لازم در بارة اينكه چگونه مي توانيد درك خود را از زير بناي فلسفي مسائلي كه با تحقيق شماارتباط دارند، بهبود بخشيد.
دوم
    نشان دادن مسائل اصلي كه شما بايد در مراحل ابتدايي طراحي تحقيق به بررسي آنها بپردازيد.
آيا آن پنج سؤال اصلي را كه در باره يافتن نقطة تمركز موضوع مطرح كرديم به خاطر مي آوريد؟

ماهيت واقعيت اجتماعي  يا پديدة مورد تحقيق چيست؟
دانش و مدارك موردنياز در مورد آن واقعيت اجتماعي  يا پديدة مورد مطالعه چگونه و از كجا ممكن است به دست آيد؟
موضوع تحقيق با كدام رشته از دانش و معارف بشري ارتباط دارد؟مسئله يا معماي اصلي چيست؟ يعني سؤال اصلي تحقيق چيست؟هدف و منظور اصلي تحقيق چيست؟
هدف چيست؟
    ميخواهيم بر مبناي اين سؤالات شمارا بر انگيزانيم تا فرضيه هاي خودتان يا ديگران را در بارة اينكه دانش ما در بارة آن واقعيت چگونه توليد مي شود، بررسي و دوباره كشف كنيد.
آيا مي دانيد؟
همة ما نظريه اي در بارة جهاني كه در آن زندگي مي كنيم، ماهيت انسان و امكان يا عدم امكان شناخت داريم؟
    يعني همه ما داراي جهان بيني و نظرية معرفت شناختي هستيم.
آيا مي دانيد؟
در علوم اجتماعي، اين مسائل طبقه بندي شده اند. هر كدام از انها هم مي تواند مبنايي براي تعيين انگاره يا پارادايم تحقيق باشد.
تعيين انگاره يا پارادايم از اين جهت مفيد است كه راهي براي تعيين چهارچوبها و طبقه بندي باورها و جهان بينيهاي پيچيده به ما نشان مي دهد
 اين انگاره‌هايا پارادايمها كدامها هستند؟
انگارة عمومي كه اغلب محققان تازه كار با آن آشنا هستند همان تحقيق كيفي و تحقيق كمّي است.
اين انگاره ها رقيب و جايگزين يكديگرند و عاملي براي هشدار دادن در بارة ماهيت بحث بر انگيز توليد دانش به شمار مي روند.
كار كرد انگاره‌ها يا پارادايمها چيست؟
انگاره ها يا پارادايمها: راهبردهايي براي شكستن پيچيدگيهاي دنياي واقعي هستند تا بتوانيم كاركرد آنها را در حالت پيوسته درك كنيم (اوكلي، 1999).
آنها همچنين نوعي فرهنگ عقلاني هستند كه ريشه در نظم اجتماعي و پيوستگيهاي آن دارند. بنابراين، تفاوت اين پارادايمها مانند تفاوتهاي سادة فني و اجرايي نيست بلكه همانند تفاوتهاي سبكهاي زندگي است.
تحقيق كمّي يا كيفي؟
راهبردهاي كمّي يا كيفي تحقيق چهار چوبهاي اساسي براي تقسيم بندي انواع دانش به دو گروه عمده هستند.
هنوز هم در داخل اين دو گروه عمده بحث هاي زيادي بر سر اين وجود داردكه كدام نوع دانش معتبر است و تحقيق اجتماعي چگونه بايد صورت گيرد ؟
مشكل اصلي براي همة ما اين است كه اين بحثها پيچيده اند و اغلب با زبان پيچيده اي هم بيان مي شوند.
دو توصية عملي براي آنهايي كه تازه با اين بحثها آشنا مي شوند
اول:كارتان را با تمركز روي چهار مدل زير آغاز كنيد:
اثبات گرايي ( (positivism،
پسا اثبات گرايي (positivism  post)،
 تفسير گرايي (interpretationism)، 
انتقاد گرايي (criticism) و
 پسانوين گرايي (post modernism).  

دو توصية عملي...
دوم: به منظور فهم بهتر ارتباط مسائل گستردة روش شناسي با تحقيق خودتان، به ويژه در مرحلة تهيه طرح تحقيق، به تفاوتها و تشابه هاي الگو هاي كليدي تحقيق توجه كنيد.
پاسخ به اين سؤالات شمارا به واكنش و انديشيدن در بارة مسائل روش شناختي وامي دارد و مسائل را يرايتان روشن ميسازد.
پاسخ به اين سؤالات شمارا به واكنش و انديشيدن در بارة مسائل روش شناختي وامي دارد
هدف اصلي تحقيق شما چيست؟
نقش شما در فرايند تحقيق چيست؟
عقيدة شما در بارة ماهيت دانش چيست؟
معيار شما براي داوري در مورد كيفيت تحقيق تان چيست؟
آيا فكر مي كنيد ارزشهاي شما در فرايند تحقيق تأثير دارد؟
ادامة سؤالات
جايگاه اخلاق در تحقيق شما كجاست؟
براي تنظيم گزارش نهايي تحقيق از چه لحن، طرز بيان و شيوة نگارشي استفاده مي كنيد (يا به شما سفارش شده كه استفاده كنيد)؟
ادامة سؤالات
به نظر خودتان يا استاد، مدير يا همكارانتان چه موارد يا مسائل اساسي ديگري نياز داريد در بارة تحقيق ياد بگيريد؟ (مثلاً آيا ابتدا بايد دانش فني لازم را در باره اندازه گيري، طراحي و روشهاي آماري و  مقداري يا رويكردهاي كيفي بياموزيد، يا بايد كل برداشتها و فرضيات موجود خود را در بارة ماهيت تحقيق بازنگري كنيد؟)
ادامة سؤالات
آيا مي توانيد در تحقيق خود از چند روش بهره بگيريد؟
مخاطب تحقيق شما كيست؟ نتايج تحقيق شما براي چه كساني يا مؤسساتي مهم است؟
 استاد راهنما، مسؤلان دانشگاه يا مؤسسة محل تحصيل، مديران دولتي، تأمين كنندگان مالي يا كميتة سياست گذاري، طرفداران يك تفكر خاص ويا جامعة علمي و پژوهشي؟                    (گوبا و لينكلن، 1994)
خانوادة روش شناختي، رويكردها وتكنيكها
    خانواده تحقيق (research families)
راهبردهاي عمومي تحقيق: كمّي و كيفي
 راهكارهاي:
 ميداني (fieldwork) و كتابخانه اي
 يا       (deskwork) پشت ميزي
           
خانوادة روش شناختي، رويكردها وتكنيكها
رويكردهاي تحقيق:(research approaches)
 تحقيق تجربي (experimental)
 تحقيق پيمايشي (survey)
 مطالعة موردي (case study)
 تحقيق در عمليات (action research)
خانوادة روش شناختي، رويكردها وتكنيكها
تكنيكهاي تحقيق: (research techniques)
مصاحبه (interview)
مشاهده (observation)
پرسشنامه (questionnaires)
تحليل اسناد و مدارك (document analysis)
دو راهبرد رقيب
تحقيق كمّي پژوهشي تجربي است كه در آن داده ها به صورت عدد و رقم بيان مي شود.
تحقيق كيفي هم پژوهشي تجربي است كه در آن داده ها از طريق تجربة مستقيم و بي واسطة پديدة مورد مطالعه توسط محقق همان گونه كه هست (زنده، قابل لمس و در حال تغيير و تحول) بيان مي شود
دو راهبرد رقيب
درسالهاي اخير بحث زيادي در علوم اجتماعي راجع به مزيتهاي نسبي هر يك از اين دو راهبرد اصلي تحقيق در گرفته است.
اين موضع گيريها از ديدگاه آنهايي كه اين دو راهبرد را كاملاً جدا از هم و مبتني بر دو جهان بيني متفاوت مي دانند تا ديدگاه آنهايي كه از به كار گيري هردو راهبرد در جريان تحقيق دفاع مي كنند گسترش مي يابد.
تفاوتهاي تحقيق كيفي و كمي
             مدلهاي كمّي
جستجوي حقايق و پديده هاي اجتماعي
مشاهدة مداخله گرانه و كنترل شده
غير شخصي و عيني

              مدلهاي كيفي
فهميدن افراد از ديدگاه خود آنان
مشاهدة طبيعي و كنترل نشده
شخصي وذهني
تفاوتهاي تحقيق كيفي و كمي
        مدلهاي كمّي
دور از داده ها، منظر بيروني (محقق فقط ناظر بيروني است)
غير جهت دار، مبتني بر حقيقت سنجي، كاهش گرا، فرضي، استقرايي
مبتني بر نتايج داده ها

    مدلهاي كيفي
نزديك به داده ها، منظر
دروني (محقق  خود درون ماجرا ست)
جهت دار اكتشافي، جستجوگر گسترش گرا، توصيفي، قياسي
مبتني بر پردازش داده‌ها
تفاوتهاي تحقيق كيفي و كمي
        مدلهاي كمّي
داده هاي قابل اعتماد، پايا و تكرار پذير
يافته هاي قابل تعميم
مطالعة موردهاي زياد
جزئي نگر
فرض واقعيت ايستا

        اقتباس از : اوكلي(1999: 156)
        مدلهاي كيفي
داده هاي واقعي، غني، و عميق
يافته هاي غير قابل تعميم
مطالعة موردهاي فردي
كلي نگر
فرض واقعيت پويا
شباهتهاي تحقيق كيفي و كمي
 هردو مدل اغلب براي آزمون نظريه ها و فرضيه ها  به منظور نظريه آفريني و اكتشاف در يك زمينه كاربرد دارند.
زيرساختهاي فلسفي اين دو راهبرد آن گونه كه قضاوتهاي كليشه اي مي نمايانند لزوماً جدا از يكديگر نيستند.
شباهتهاي تحقيق كيفي و كمي
داده هاي كيفي اغلب شامل داده هاي كمي هم هست ( عباراتي مانند بيشتر از يا كمتر از فلان اعداد وارقام در واقع نوعي داده هاي كمي هستند).
راهبردهاي كمي هم (مثلاً پژوهش پيمايشي در مقياس بزرگ) ممكن است شامل داده هاي كيفي باشد كه ازطريق پرسشنامه هاي پاسخ باز جمع آوري مي شوند.
كار ميداني يا كتابخانه اي؟
از منظر  عملياتي تميز بين كار ميداني و كتابخانه اي (پشت ميزي) براي محققان ممكن است مهمتر و معني دارتراز تفاوت روشهاي كمي و كيفي باشد.
انديشيدن در مورد اين تمايز راهي براي تفكر در بارة راهبردهاي اساسي تحقيق است كه به گزينش يكي از آنها منتهي مي شود.
كار ميداني يا كتابخانه اي؟ نقش فناوري اطلاعات و ارتباطات
    استفاده از ابزارهاي زير در كدام گروه طبقه بندي مي شود؟
 تلفن
پست الكترونيكي (e-mail)
رايانه هاي شخصي ((pc
كار ميداني يا كتابخانه اي؟ نقش فناوري اطلاعات و ارتباطات
رايانه هاي دستي و قابل حمل (laptop)
تار جهان گستر (world wide web)
اينترنت
آيامي توان گفت كه محقق به كار ميداني الكترونيكي مي پردازد؟
پيوند راهبردها، رويكردها و تكنيكها در فرايند تحقيق
    دو راهبرد،
        چهار رويكرد و
                 چهار تكنيك تحقيق را
    به خاطر مي آوريد؟
آنها چگونه مي توانند باهم پيوند بخورند؟
راهبردها، رويكردها و تكنيكها
    دو راهبرد: كيفي و كمي و راهكارهاي ميداني و كتابخانه اي يا  پشت ميزي 
    چهار رويكرد: تحقيق تجربي، تحقيق پيمايشي، مطالعة موردي و تحقيق در عمليات
     چهار تكنيك: مصاحبه، مشاهده،پرسشنامه  و تحليل اسناد و مدارك
آياشما راهبردها، رويكردها، وتكنيكهاي ديگري مي شناسيد؟
خانوادة تحقيق چگونه مي توانند باهم پيوند بخورند؟
توجه داشته باشيد اعضاي اين خانواده به سادگي از هم جدا نمي شوند.
ممكن است تحقيق در عمليات، مطالعة موردي ياپيمايش در راهبردهاي كيفي يا كمي، حتي تجربي مورد استفاده قرارگيرد. به همين ترتيب، رويكردهاي تجربي و پيمايشي به عنوان بخشي از راهبردهاي پژوهش ميداني يا كتابخانه اي به كار مي رود
خانوادة تحقيق چگونه مي توانند باهم پيوند بخورند؟
بنابراين، راهبردها، رويكردها و تكنيكهاي تحقيق نشان دهندة ابعاد فرايند تحقيق هستند و محقق ممكن است از بعدهاي متفاوت به تركيبي از آنها براي يافتن پاسخ گروه خاصي از سؤالات روي بياورد.
بررسي اسناد و مدارك، مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه مي تواند به عنوان بخشي از كل راهبردها و رويكردهاي تحقيق مورد استفاده قرار گيرد. امانوع استفاده، هدف و تحليل نتايج متفاوت خواهد بود.
كدام روش متناسب است؟
دانستيم سؤال «كدام روش بهترين است؟» سؤال درستي نيست.
 سؤال «كدام روش متناسب است» چطور؟
سؤال «كدام روش قابل پذيرش است» چطور؟
اين سؤالي است معمول، به ويژه از سوي محققان تازه كار.
    طرح اين سؤال در آغاز كار مانند بار كردن «گاري روش» بدون انديشيدن به «اسب محتوا» است.
كدام روش متناسب است؟(ادامه)
بهترين كار در اين مورد اين است كه چند قدم عقبتر برگرديم و بجاي پرسيدن در بارة روش تحقيق و فنون مورد نياز به بررسي بيشتر اهداف و سؤالات تحقيق بپردازيم.
به خاطر داشته باشيم كه نوع سؤال و روش پرسيدن آن، در اين كه نياز به انجام چه كاري داريم تا به پاسخ قابل اعتمادي برسيم تأثير دارد (پانچ، 1998:245)
تصميم گيري در بارة روش
با توجه به آنچه بحث شد آيا آمادگي داريد به اين سؤالات پاسخ كاملاً روشني بدهيد؟
تحقيق خودرا چگونه مي خواهيد انجام دهيد؟
راهبرد و رويكرد شما چيست؟
از كدام روش يا فن تحقيق مي خواهيد استفاده كنيد؟
تصميم گيري در بارة روش
اگر هنوز در در ترديد و ابهام هستيد بايد مطالعةبيشتري در بارة موضوع بكنيد.
اگر ترديد و ابهامي در كار نيست بايد بتوانيد:
مزيتهاي روش يا روشهاي انتخابي خود را بيان كنيد.
معايب يا محدوديتهاي آن را بر شماريد
روش يا روشهايي را كه به عنوان جايگزين در نظر گرفته ايد معرفي كنيد.
خلاصه
در اين فصل ياد گرفتيد كه:
مهارتهاي زيادي از قبل داريد كه در انجام دادن تحقيق به كار مي آيند.
راهبردها، رويكردها وفنون و روشهاي متفاوتي براي اجراي پروژه هاي تحقيقي در علوم انساني در دسترس شما هستند.
بنابراين، بايد ايدة كاملاً روشني در بارة انتخاب روش يا ترجيحات روش شناختي خود داشته باشيد.
فصل چهارم
خواندن برای تحقيق
چرا می خوانيم؟
ايده های جديد پيدا می کنيم.
 از کارهای پژوهشگران ديگر آگاه مي شويم.
چشم انداز خودرا گسترش و به کارهايمان نظم مي دهيم.

چرا می خوانيم؟ (ادامه)
تجربه های شخصی هر گز برای پژوهش کافی نيست.
برای توجيه استدلالهای پژوهشی ما مفيد ممکن است باعث تغيير عقايد ما شوداست.
چرا می خوانيم؟ (ادامه)
اين امکان را می يابيم که به طور مؤثر کارهای ديگران را نقد کنيم.
در بارة روشهای تحقيق و کاربرد عملی آنها بيشتر ياد می گيريم.
زمينه هائي از موضوع را كشف مي كنيم كه كسي در بارة آنها پژوهش نكرده است
براي پژوهشگر متعهد،
     خواندن فعاليتي مستمر و گسترده است
خواندن در مراحل گوناگون
خواندن در گام آغازين: پي بردن به پژوهشهاي ديگران، تمر كز بر نظرات خود در زمينة مورد مطالعه و بررسي ارتباط بين رشته اي موضوع.
 خواندن درحين پژوهش: روزآمد كردن اطلاعات، شناسائي بهتر زمينة تحقيق و آشنائي با روشهاي تحقيق.
 خواندن پس از پايان پژوهش: توجه به تأثير تحقيق خود در ادبيات موضوع و كسب توانائي به كار گيري ايده هاي خود درپژوهشهاي ديگر
   
خواندن براي هدفهاي مختلف
كسب اطلاعات در بارة موضوعهاي مشابه موضوع تحقيق شما.
كسب اطلاعات در بارة روشهاي تحقيق كه در زمينة مشابه موضوع شما استفاده شده اند.
كسب اطلاعات در زمينة تحقيق شما.

بررسي پيشينة تحقيق
    مشكلاتي كه پژوهشگر نوپا را نگران مي كند:
حجم مطالب: چگونه مي توانيد از ميان انبوه اطلاعات موجود ودر حال افزايش مطالب مورد نياز خودرا انتخاب كنيد؟
تنوع مطالب: چگونه مي توانيد از تمام يا ييشترين منابع استفاده كنيد؟ (منابعي مثل كتابها، مقالات، نشريه ها، اسناد و مدارك، گزارشهاي مختلف، مطالب كنفرانسها و اطلاعات موجود در اينترنت)
بررسي پيشينة تحقيق
مشكلاتي كه پژوهشگر نوپا را نگران مي كند:
مرزبندي نكردن موضوع: در صورتي كه موضوع پژوهش به دقت مشخص نشود، پژوهشگر چگونه مي تواند از خواندن بيش از حد و بي هدف منابع اجتناب كند؟
نظرات مغاير: چگونه مي توانيد ديدگاهها، عقايد و تفسيرهاي مختلف را ارزيابي و نقد كنيد تا راه خود را از بين آنها پيدا كنيد؟
يك توصية مهم بهداشتي
لازم نيست تمام كارها را يكباره انجام دهيد. اگر مي توانيد – به ويژه در آغاز تحقيق- به خودتان فرصت دهيد تا تنوع مطالب موجود در منابع فراوان شما را آشفته و هيجان زده نكند.
راهبرد هاي بنيادي خواندن براي تحقيق چه چيزي را بخوانيم؟
كتابها (آثار معاصر و كلاسيك)، نشريات (مجموعه ها، نقدهاي محلي، ملي، بين المللي، پژوهشي، دانشگاهي و عمومي) گزارشات (گزارشهايي كه مؤسسات و سازمانهاي مختلف منتشر مي كنند)
رسانه هاي گروهي (روزنامه ها و مجلات، برنامه هاي راديويي و تلويزيوني)
نامه ها، يادداشتها و مدارك شخصي ديگران.
راهبرد هاي بنيادي خواندن براي تحقيقمنابع خواندني را كجا بيابيم؟
   
كتابخانه هنوز هم به عنوان بهترين مكان براي يافتن و مطالعة منابع مطرح است.
همكاران، دوستان، استاد راهنما، همكلاسيها هم مي توانند در يافتن منابع مورد نياز به شما كمك كنند.
انواع پايگاه داده ها (مانند   yahoo, ERIC, BIDS, googel, googel print  وساير موتورهاي جستجوگر) به شما اجازه ميدهد تا با استفاده از كليد واژه ها اطلاعات مورد نيازتان را پيدا كنيد.

دستيابي به اطلاعات در جايي غير از كتابخانه
شبكة جهاني اينترنت : دسترسي به اطلاعات از اين طريق اينترنت را به منبع پژوهشي جذاب تبديل كرده است. اما اين كه تمام كتابخانة جهاني را در اختيار داشته باشيدگيج كننده و وقت گير به نظرمي رسد. بنابر اين، مطالب اينترنت بايد با مديريت دقيق طبقه بندي و جستجو شود.
دستيابي به اطلاعات در جايي غير از كتابخانه
شبكة جهاني اينترنت : دسترسي به اطلاعات از اين طريق اينترنت را به منبع پژوهشي جذاب تبديل كرده است. اما اين كه تمام كتابخانة جهاني را در اختيار داشته باشيدگيج كننده و وقت گير به نظرمي رسد. بنابر اين، مطالب اينترنت بايد با مديريت دقيق طبقه بندي و جستجو شود.
آيا براي استفاده از اين منبع عظيم تجربه و آمادگي لازم را داريد؟
احتمالاً براي استفادة كامل از تمام امكانات اينترنت احتياج به تمرين داريد.
جستجوی پيشرفته
اگر نمی خواهيد حجمی از اطلاعات غير مفيد سرتان را گرم و وقتتان را تلف کند در جستجوهای خود در سايتها دقت کنيد.
استفاده از ترکيب بندی بولين (boolean) راه حل مفيدی است. بولين يعنی استفاده از سمبلها و اصطلاحانی مانند: and, or, not, and not وقرار دادن کليد واژه موردنظر در داخل گيومه ”  ” يا پرانتز از آمدن اطلاعات زايد جلوگيری می کند. (مطالعه دقيق مطالب خانه های 45, 46و47 را به شما توصيه می کنيم)
جستجوی پيشرفته
    تعدادي دستورالعمل درباره اينكه چگونه به منابع اينترنتي رجوع كنيم، در اينترنت قابل دسترسي هستند. براي نمونه مي‌توانيد به سايتهاي زير مراجعه كنيد.
http://www.bedfordstmartins.com/online/
http://www.spaceless.com/WWWL/
http://www.itcompany.com/inforetriever/

چطور کتابی را در پنج دقيقه بخوانيم
خواندن لغت به لغت تمام کتابها و منابع مورد نياز ممکن است ماهها و حتی سالها طول بکشد. در نتيجه مجبور هستيد روشی را برای خواندن آنها پيدا کنيد.
برای کسب مهارت لازم تمرين 27 کتاب را انجام دهيد. مطمئن باشيد با کمی تمرين در اين کار مهارت پيدا می کنيد.
خيلی کم ضرورت دارد بيش از 25در صد از يک کتاب را بخوانيد تا بتوانيد نتيجه لازم را بگيريد. (خواندن مطالب خانه 48 و49 در اين مورد بسيار مفيد است)
  
خواندن منتقدانه
    تجزيه و تحليل
نتايج ودلايل را تشخيص دهيد وآنها را تجزيه وتحليل کنيد.
از خود بپرسيد نويسنده قصد قبولاندن چه چيزی را دارد؟
از چه دلايل و شواهدی استفاده می کند؟
فرضيه های بيان نشده را تشخيص دهيد.
خواندن منتقدانه
    ارزيابي
درستي دلايل وفرضيه ها
قابل اطمينان بودن مدارك و مستندات
مناسب بودن مقايسه ها ومثالها
اگر خود شما از متن نتيجه گيري كنيد به اين نتيجه مي رسيد كه دلايل موجود در متن اشتباه است؟
خواندن منتقدانه
    ارزيابي
كدام يك از دلايل داخل متن به دلايلي كه اشتباه مي دانيد شباهت دارد؟
آيا دلايل يا فرضيه هاي ارائه شده مي تواند اصل عمومي محسوب شود؟
آيا دلايل به خوبي نتيحه را تأييد مي كنند؟ اگر چنين نيست مي توانيد دلايل روشني در رد آن بيان كنيد؟
خواندن منتقدانه
درستی دلايل و فرضيه ها را ارزيابی کنيد.
قابل اطمينان بودن منبع را ارزيابی کنيد.
دنبال مدارک ديگری بر له يا عليه آن باشيد.
نتيجه گيری نهايی شما چيست؟
به خاطر داشته باشيد
اساس تمامي اين مهارتها بر پاية توانايی استفاده از زبان واضح و صريح قرار دارد.
تسلط بر آئين نگارش و ويرايش شمارا در خواندن و نوشتن انتقادی ياری می کند.
انتقاد در زبان روزمره به معنای حمله شخصی است. اما در اصطلاح پژوهشی خواندن انتقادی, تفکر انتقادی و ارزيابی انتقادی به بررسی سنجيده و حساب شده و موجه گفته ها ونوشته های ديگران اطلاق می شود.
توسعة روشی نظامدار برای تجزيه و تحليل انتقادی بحثهای ديگران مهارت پژوهشی مهمی است.
خوانندة انتقادي كيست؟
خواننده‌اي است كه با ارائه نظرات و يافتن پاسخهاي شخصي به آنچه نوشته شده است، از توضيح صِرف فراتر مي‌رود.
خواننده‌اي است كه  نوشته‌هاي گوناگون را به يكديگر ارتباط مي‌دهد، به تفاوتها و تناقضهاي آنها اشاره مي‌كند، و بر روي كمبودهاي آنها انگشت مي‌گذارد

خوانندة انتقادي كيست؟
خواننده‌اي است كه تنها به آنچه در ظاهر نوشته شده، اهميت نمي‌دهد.
خواننده‌اي است كه تلاش مي‌كند، ارزش تئوريهايي كه اطلاعات موجود در متن را در اختيار ما قرار مي‌دهد، آشكار كند و نوشتن و خواندن را تحت الشعاع قرار دهد
خوانندة انتقادي كيست؟
خواننده‌اي است كه نوشته پژوهشي را به عنوان قلمرو مورد نظر كه از آن نظرات و مسائل متنوعي به دست مي‌آيد، مورد بررسي قرار مي‌دهد.
خواننده‌اي است كه نشان مي‌دهد، از روابط قوي كه در پژوهش وجود دارد، و از اين كه نويسندگان از كجا آمده‌اند، آگاهي دارد.
خواننده‌اي است كه از زباني خاص استفاده مي‌كند، (نويسندگان ادعا مي‌كنند، بحث مي‌كنند، اظهار نظر مي‌كنند، نتيجه‌گيري مي‌كنند، يا با هم رقابت مي‌كنند) مي‌تواند با دقت توضيح دهد يا از نظرات غيرشخصي استفاده كند.
خواندن دربارة روش
به عنوان پژوهشگر بايد بر اهميت درك روشها و شيوه‌هاي تحقيق و موضوع پژوهش تأكيد كنيد. مطالب بسيار زيادي دربارة روشهاي پژوهش منتشر شده است.
       متنهاي روش‌شناختي
 نشريات دربارة روشها
 گزارشات اعترافي
  گزارشهاي روش‌شناختي در پژوهشهاي منتشر شده

ثبت مطالعات
صفاتي مثل دقيق و موشكاف بودن، خلاقيت، انعطاف‌پذيري، قدرت قانع كنندگي، و توانايي جمع‌آوري كمك مالي جزو با ارزشترين صفاتي هستند كه بايد يك پژوهشگر از آنها برخوردار باشد
از ابتداي كار جزئيات مطالعاتتان را يادداشت كنيد. اين جزئيات ممكن است شامل موارد زير باشد:
ثبت مطالعات
نويسنده يا نويسندگان، عنوان نوشته، گزارش يا كتاب، تاريخ انتشار، ناشر و محل نشر آن.
اگر بخشي از يك كتاب است، عنوان، ويراستار كتاب، مترجم كتاب و شمارة صفحه‌هاي آن.
اگر صفحه‌اي از يك نشريه است، عنوان نشريه، شماره مجله و صفحه‌ها.
اگر يك وب سايت است، تاريخي كه به اين اطلاعات دست يافته‌ايد.
مرور پيشينة تحقيق
مرور پيشينة تحقيق روشي واضح، نظام‌مند، قابل تجديد براي شناسايي، ارزيابي و تفسير مطالب ثبت شده توسط پژوهشگران، دانشمندان و متخصصان است. (فينك 1998 : 3)
 پيشينة تحقيق بسيار مهم است، زيرا بدون آن نمي‌توانيد از موضوع پژوهش خودتان و اينكه پيش از آن چه كارهايي و چگونه انجام شده و مسائل مهم مربوط به آن اطلاعاتي به‌دست آوريد.
مرور پيشينة تحقيق
اختصاص زمان بيشتر به خواندن، نسبت به جنبه‌هاي ديگر تحقيق، طبيعي است. بايد سعي كنيد به سرعت درك كاملي از نوشته‎ها پيدا كنيد، وسعت آن را درك كنيد و بخشهاي خاصي را كه به موضوع شما مربوط است عميقتر درك كنيد. سپس بايد عملاً به پژوهش بپردازيد، اما گاهي نيز بايد برگرديد و مطالب را بخوانيد تا همواره روزآمد باشيد.
خلاصه
با پايان اين فصل شما بايد :
اهميت حياتي خواندن را به عنوان بخشي از تحقيق درك كرده باشيد.
دربارة اين كه چگونه اطلاعات مربوط به موضوع را بيابيد، اعتماد به نفس بيشتري پيدا كرده‌باشيد.
متوجه شده باشيد كه خواندن براي تحقيق يك جريان انتخابي است.
به اهميت ثبت دقيق آنچه مي‌خوانيد پي برده باشيد.
 نسبت به اين كه در جريان مرور ادبيات تحقيق چه مسائلي دخيل هستند، ديدگاه بهتري پيدا كرده ‌باشيد.
فصل ششم

جمع‌آوري داده‌ها

هدف اين فصل آشنا كردن شما با فرآيندهاي ضروري جمع‌آوري داده‌ها و راهنمايي براي انجام دادن اين كار است
جمع‌آوري داده‌ها
كل تحقيق شامل جمع‌آوري و تحليل داده‌هاست (چه از طريق خواندن، مشاهده، اندازه‌گيري، پرسيدن يا تركيبي از اين موارد و يا ديگر راهبردها).
داده‌هاي جمع‌آوري شده ممكن است به شكل قابل توجهي از لحاظ ويژگيهاشان متفاوت باشند. براي مثال :
داده‌ها ممكن است عددي يا اسمي و يا تركيبي از اين دو باشد.
جمع‌آوري داده‌ها
داده‌ها ممكن است «اصيل» باشند به اين معني كه قبلاً هرگز كسي آنها را جمع‌آوري نكرده باشد يا «موجود».
داده‌ها ممكن است شامل پاسخهايي به پرسشنامه‌ها، نكات يا ديگر مستندات منتج از مشاهدات يا آزمايشها، اسناد و مدارك يا تمام اين چيزها باشند.
به كارگيري فنون تحقيق براي جمع‌آوري داده‌ها
اسناد: استفاده از مواد مكتوب به عنوان مبناي تحقيق
مصاحبه‌ها: پرسش و بحث دربارة موضوعات با افراد مورد نظر
مشاهدات: جمع‌آوري داده‌ها از طريق تماشا يا شركت كردن در فعاليتها
پرسشنامه‌ها: جمع‌آوري اطلاعات از طريق سؤالات مكتوب
مسائل مربوط به دستيابي
هنگامي كه موضوع تحقيق خود را انتخاب مي‌كنيد، بايد مسائل مربوط به دستيابي را در نظر داشته باشيد.
 موضوع تحقيق شما ممكن است مستلزم دستيابي به يك يا تمام موارد زير باشد:
اسناد نگهداري شده در كتابخانه‌ها يا مؤسسات
افراد در منزل، محل كار، اجتماعات بزرگتر يا در اينترنت
مؤسسات، مثل شركتهاي خصوصي، مدارس يا بخشهاي دولتي
مديران ارشد سازماني دولتي يا شركتهاي خصوصي
مواردي براي بررسي پيش از جستجوي دستيابي
دربارة چه كسي و در مورد كدام موضوع مي‌خواهيد تحقيق كنيد؟
افراد خاص يا ساير مسئولاني كه نيازمند كسب اجازه از آنها هستيد كدام‌اند؟
براي تحقيق از موضوعات خود، برحسب ساعت، روز، هفته يا ماه نيازمند چه ميزان تعهد هستيد؟
آيا هدف شما معقولانه است؟
آيا مي‌توانيد مشكلات بالقوة مربوط به دستيابي را شناسايي كنيد؟
مسايل مربوط به شئونات اخلاقي
انجام دادن تحقيق اجتماعي آگاهانه با حفظ اصول اخلاقي مي‌بايست يكي از اهداف تمام محققهاي اجتماعي باشد. مسائل اخلاقي معمولاً به هنگام گردآوري داده‌ها به روش كيفي پيش مي‌آيد. اين به خاطر ارتباط نزديكتر بين محقق واشخاص مطلع است.
محقق ممكن است از يافتن حقايق كليدي احساس هيجان و در تهية يك گزارش كامل احساس‌ غرور كند، اما خوانندگان آن گزارش (به ويژه مسئولان مؤسسة مورد تحقيق) ممكن است از وارد شدن جزئيات خصوصي در گزارش شوكه شوند.

مسايل مربوط به شئونات اخلاقي
اخلاقيات تحقيق حكم مي‌كند كه توافق شما با طرفتان كاملاً روشن باشد. تحقيق اخلاقي شامل حصول رضايت آگاهانة آنهايي است كه قصد داريد با آنها مصاحبه كنيد، سؤال بپرسيد يا موادي از آنها بگيريد. اين موارد حصول توافقهايي راجع به كاربردهاي داده‌ها، چگونگي تحليل آنها، گزارش نتايج و انتشار آن را در برمي‌گيرد
مسايل مربوط به شئونات اخلاقي
مشكلات متداول اخلاقي در جريان تحقيق  به طورمعمول عبارتند از:
محرمانه بودن اطلاعات؛
محرمانه بودن نام؛
رعايت قانون؛
ملاحظات حرفه‌اي يا صنفي
نمونه‌گيري
گرچه بيشتر افراد كلمات «نمونه‌گيري» و «گزينش» را با شيوه‌هاي پيمايشي مرتبط مي‌دانند، ليكن هر شيوه‌اي كه براي انجام پروژه تحقيقي‌تان اتخاذ كرده باشيد، ممكن است نمونه‌گيري در اجراي آن لازم باشد.

نمونه‌گيري
براي مثال اگر تحقيق شما شامل مشاهده باشد، قادر نيستيد تا به صورت مداوم تمام افراد مورد نظر را تحت نظر داشته باشيد. اگر يك مطالعة موردي را انجام مي‌دهيد، نيازمند انتخاب مورد يا مواردي هستيد كه برروي آنها متمركز خواهيد شد. بنابراين، شيوة شما هرچه باشد مي‌بايست راجع به جريانات مرتبط با نمونه‌گيري و گزينش، بررسي لازم را انجام دهيد
نمونه‌گيري
اگر موضوع و راهبرد تحقيق شما كاملاً برايتان تعيين شده باشد، اين امر به نظر غيرضروري مي‌رسد. با وجود اين، در چنين مواردي هنوز هم نيازمند قضاوت راجع به انتخاب‌تان و مرتبط كردن آن با ديگر نمونه‌ها هستيد. اگر هنوز موضوعات يا اهداف پروژة تحقيق‌تان را مشخص نكرده‌ايد مي‌بايست دقيقاً راجع به چگونگي انتخاب آنها فكر كنيد
نمونه‌گيري راهبرد هاي نمونه گيري
    نمونه گيري احتمالي
نمونه‌گيري تصادفي ساده: انتخاب به صورت تصادفي
نمونه‌گيري نظاممند: انتخاب نمونه از طريق تقسيم حجم جامعه به حجم نمونه و تعيين فاصلة نمونه گيري و انتخاب هر مورد تا سقف مورد نظر (نامحدود)
نمونه‌گيري
نمونه گيري احتمالي
نمونه‌گيري طبقه‌ا‌ي : انتخاب نمونه از ميان واحدهاي جامعه كه از نظر صفت مورد مطالعه گروه‌بندي شده‌اند
نمونه‌گيري خوشه‌اي :انتخاب نمونه از ميان افراد جامعه كه در دسته‌هايي خوشه بندي شده‌اند
نمونه‌گيري مرحله‌اي: انتخاب خوشه ها به طور تصادفي و نمونه گيري از خوشه‌هاي منتخب
نمونه‌گيري
 نمونه‌گيري غيراحتمالي
نمونه‌گيري راحت: نمونه‌گيري از آنهايي كه از همه راحت‌تر هستند
نمونه‌گيري داوطلبانه:انتخاب نمونه از ميان افراد ي كه خود داوطلب هستند.

نمونه‌گيري
 نمونه‌گيري غيراحتمالي
نمونه‌گيري سهميه‌اي: نمونه‌گيري راحت وآسان از ميان گروههايي از جامعه
نمونه‌گيري هدفمند: گزينش دست‌چين كردن نمونه مورد نظر از ميان گروه يا يا موارد موردعلاقه
نمونه‌گيري ابعادي: نمونه‌گيري سهميه‌اي چند بعدي
نمونه‌گيري
 ديگر انواع نمونه‌گيري
نمونه‌گيري واقعه‌اي: استفاده از روال يا وقايع عادي جاري يا خاص به عنوان مبناي نمونه‌گيري
نمونه‌گيري زماني: شناخت ‌اين ‌كه قسمتهاي متفاوت روز، هفته يا سال ممكن است برجسته باشند.
به‌كارگيري فنون جمع‌آوري داده‌ها
در فصل سوم مجموعه‌اي ازرويكردها و فنون تحقيق را شناسايي كرديم. انها كدامها بودند؟
 چهار رويكرد: تحقيق در عمليات، مطالعات موردي، آزمايشي و پيمايشي كه چارچوبهاي كاري جايگزين راجع به تفكر و برنامه‌ريزي يا طرح‌ريزي پروژه‌هاي تحقيقي‌ ارائه مي‌كنند.
به‌كارگيري فنون جمع‌آوري داده‌ها
در اين بخش، ما بر چهار فن يا روش اصلي براي توليد داده‌ متمركز مي‌شويم كه عبارتند از:
اسناد، مصاحبه‌، مشاهده و پرسش‌نامه
اسناد
تمام پروژه‌هاي تحقيقي، كم وبيش، از تحليل اسناد استفاده مي‌كنند. از محققها  انتظار مي‌رود كه به صورت انتقادي به خواندن، درك و تحليل نوشته‌هاي ديگران (چه محققهاي قبلي، حقوقدان‌ها يا سياست‌گذاران) اقدام كنند.
  با وجود اين، در بعضي پروژه‌هاي تحقيق، تمركز اصلي جمع‌آوري داده‌ها كلاً (يا تقريباً كلاً) بر اسناد گوناگون ‌است. براي مثال، آنها ممكن است موارد زير باشند:

اسناد
بر مبناي اسناد موجود در كتابخانه‌ با هدف توليد يك خلاصة انتقادي از نوشته‌هاي تحقيقي موجود در يك زمينه؛
بر مبناي اسناد موجود در رايانه شامل تحليل قسمت عمدة مجموعه داده‌هاي جمع‌آوري شدة قبلي؛
داشتن يك كانون راهبردي  به منظور آزمايش موارد مربوط به مجموعه خاصي از تصميمات سياست گذاري؛
داشتن يك جهت‌گيري تاريخي براي استفاده ازاسناد و مدارك يك آرشيو يا مدارك بر جاي مانده از يك واقعه.
منابع اسنادي براي تحقيق
. اطلاعات دولتي
. قانون دولتي
. ثبتهاي تاريخي
. اسناد رسانه‌اي
اسناد شخصي
اطلاعات تطبيقي دربارة ساير كشورها و خط‌مشي‌ها و برنامه‌هاي بين‌المللي 
مصاحبه‌
روش مصاحبه شامل پرسش يا بحث كردن موضوعات با افراد است. مصاحبه مي‌تواند تكنيك بسيار مفيدي براي جمع‌آوري داده‌ها باشد كه با استفاده از تكنيك‌هايي مثل مشاهده يا پرسش‌نامه قابل حصول نيست.
مصاحبه ساختار نيافته: مصاحبه‌اي ناتوراليستي، زندگينامه‌اي، عميق، روايتي يا غيرصريح است كه به طور غيررسمي بر مبناي گفتگو پايه‌ريزي شده‌است و مثل گفتگو، يك واقعة اجتماعي است كه دو نفر در آن دخيل هستند.
 
مصاحبه
مصاحبة ساختار يافته: مصاحبه ممكن است كاملاً با توجه به مجموعه‌اي از سؤالات كه نيازمند پاسخهاي مشخص و خاص هستند، ساختار يافته باشد يا ممكن است خيلي نامحدود و گسترده باشد و شكل يك بحث را به خود بگيرد. در حالت دوم، هدف از مصاحبه ممكن است فقط تسهيل گفتگو براي ورود به موضوع باشد.
مصاحبه‌هاي نيمه ساختار يافته هم بين اين دو حالت قرار مي‌گيرند
مشاهدات
روش استاندارد براي مشاهدة با پيوستاري ميان دو انتخاب سروكار دارد:
 قرار گرفتن بين شركت‌كنندگان و تمركز كامل بر آنچه مشاهده مي‌شود.
 ويا ايستادن در كنار و گزارش كردن آنچه مشاهده مي شود.
مشاهدات
راه حلهاي مطلوب در بين دو انتهاي پيوستار قرار دارند. ولي هنگامي كه راه حل مطلوب وجود ندارد  بهترين و مفيدترين كار ايجاد نوعي مصالحه بين دو طرف اين پيوستار است.
روش مشاهده مستلزم اين است كه محقق، وقايع مورد نظر را ببيند و ضبط و تحليل كند.
پرسش‌نامه
پرسش‌نامه يكي از متداولترين تكنيكهاي تحقيق اجتماعي است. ايدة فرمول‌بندي سؤالات به صورت مكتوب و دقيق (براي آنهايي كه عقايد يا تجربه‌شان براي شما جالب است) راهبردي روشن براي دستيابي به پاسخ سؤالات است.

پرسش‌نامه
     انواع پرسشهاي ميداني
كميت يا اطلاعات مقداري
مقوله يا نوع
فهرست يا انتخاب چندگانه

پرسش‌نامه
سنجش (معيار)
طرز نگرش
. درجه‌بندي
جدول يا چارخانة تركيبي
پرسش‌نامه
    نكاتي راجع به تنظيم سؤالات
سعي كنيد از طرح سؤالات مبهم يا غيردقيق يا پرسشهايي كه نيازمند دانش تخصصي هستند، پرهيز كنيد.
فراموش نكنيد كه سؤالاتي كه پاسخگو براي جواب دادن به آنها نيازمند به خاطر آوردن وقايع يا احساساتي است كه مدتها قبل روي داده‌اند، معمولاً با دقت كمتري پاسخ داده مي‌شوند.
پرسش‌نامه
دو يا سه سؤال ساده بسيار بهتر از يك سؤال پيچيده است.
سؤالاتي طرح نكنيد كه جواب مشخصي را تداعي مي‌كنند بلكه سؤال بايد به گونه‌اي باشد كه تمام پاسخهاي ممكن را به ذهن تداعي كند.

پرسش‌نامه
سعي كنيد خيلي از سؤالات منفي استفاده نكنيد، گرچه در بعضي موارد، مثل وقتي كه يك رشته سؤالات راجع به نگرش مي‌پرسيد، بهتر است مخلوطي از سؤالات منفي و مثبت بپرسيم.
به خاطر داشته باشيد كه سؤالات فرضي كه مافوق تجربة پاسخگو باشد، بيشتر منجر به پاسخهاي غيردقيق مي‌شوند.

پرسش‌نامه
از سؤالاتي كه ممكن است حالت تدافعي ايجاد كند اجتناب كنيد، يا لااقل آنها را زماني مطرح كنيد كه تأثيري در پاسخهاي بعدي نداشته باشند ( مثلاً در آخر پرسش‌نامه).
از سؤالاتي كه حدي بر پاسخ آنها نيست اجتناب كنيد.
تحليل پرسش‌نامه
داده های پرسشنامه ممکن است کمی ياکيفی باشد با وجود اين پرسشنامه ها بيشتر داده های کمی برای تحليل فراهم می آورند.
 در اصل پرسشنامه برای جمع آوری داده های مستقل و مجزا طراحی می شوند( اعداد يا کلماتی که می توان آنها راگد گذاری و به صورت عددی نمایش داد).
تحليل کمی را می توان در سطوح مختلف انجام داد.
خلاصه

با مطالعه اين فصل شما بايد بتوانيد:
به مشكلات دستيابي به منابع و افراد و مسائل اخلاقي مربوط به اين زمينه آگاهي يابيد.
نحوه انتخاب نمونه و موضوعات تحقيق را بدانيد.
درك بهتري از روشهاي مختلف استفاده از مدارك، مشاهده، پرسشنامه و مشاركت در پروژه‌هاي تحقيقي به‌دست آ‌وريد.
محاسن ومحدوديتهاي روشهاي مختلف جمع‌آوري داده‌ها را بدانيد.
آمادگي لازم را براي مواجهه با فراز و نشيبهاي مراحل جمع‌آوري داده‌ها كسب كنيد.
فصل هفتم
تحليل داده‌ها
سازماندهي فصل
اين فصل با مباحث زير سازماندهي شده‌است:
شكل داده‌هاي شما : وضعيتي كه داده‌هاي تحقيقي شما در آن قرار دارند، و امكاناتي كه براي تحليل در اختيار داريد.
ماهيت داده‌ها : داده‌هاي تحقيقي چه هستند، مفهوم اعداد و كلمات چيست؟
سازماندهي داده‌ها: كدگذاري و خلاصه كردن داده‌هاي خام.
تحليل رايانه‌اي: استفاده از بسته‌هاي نرم افزاري با داده‌هاي كمي و كيفي.
فرآيند تحليل: انديشيدن به تحليل و ريختن طرحي براي آن.
تحليل اسناد: ربط دادن يادداشتها به موضوع تحقيق.
تحليل مصاحبه‌ها: ربط دادن مطالب مصاحبه به موضوع تحقيق.
تحليل مشاهدات: ربط دادن مشاهدات به موضوع تحقيق.
تحليل پرسش‌نامه‌ها: ربط دادن پاسخ به موضوع تحقيق.
تفسير: درك نتايج تحليلها و ارتباط دادن آنها به يكديگر.
شكل داده‌ها
 داده هاي نامنظم
يادداشتهاي متفرقه
كاغذ پاره‌ها
سبدي از مطالب بريده شده
پوشه‌هاي خالي يا متورم
نقل‌قولهاي با شتاب نوشته شده
نقل‌قولهايي كه نيمي از آنها به خاطر سپرده شده
 كاغذپوشهاي كهنه
يادداشتهاي ناخوانا
داده‌هاي منظم
دفتر يادداشتهاي مرتب
فيشهاي برگه‌ها
مجموعه‌اي از پاسخنامه‌ها
پوشه‌اي كه براساس رنگ رمزگذاري شده
نوارهاي رونوشت شده، يا نام‌گذاري شده
 تصويرهاي نشان داده شده (مشخص شده) تصوير يا طرح واضح
پايگاه اطلاعاتي كامپيوتر
كجا و با چه چيز تحليل كنيم؟
سؤالات زير را در نظر بگيريد:
1.  آيا ترجيح مي‌دهيد كارتان را روي ميز انجام دهيد يا روي صندلي دسته‌دار؟
2. آيا دوست داريد كارتان را روي زمين پخش كنيد يا به ديوار بچسبانيد؟

كجا و با چه چيز تحليل كنيم؟
. آيا دوست داريد با قلم و كاغذ كار كنيد يا مستقيماً با رايانه؟
4. آيا تجزيه و تحليل شما به زمان زيادي نياز دارد يا مي‌توانيد آن را در زمانهاي كوتاه انجام دهيد يا از هر دو روش استفاده كنيد؟
5. آيا مي‌توانيد تجزيه و تحليل خود را در يك مكان انجام دهيد يا بايد از امكانات پراكنده استفاده كنيد؟
ماهيت داده‌ها
داده‌هايي كه جمع‌آوري كرده‌ايد احتمالاً به شكلهاي متعددي هستند؛ هرچند كه ترجيحاً ممكن است تحقيق جالب و معتبري را تنها با يك شكل داده انجام دهيم.
 بهتر است درباره ماهيت داده‌هايتان، مقدار داده‌اي كه داريد، منشأ آنها و اينكه چطور توليد شده‌اند بينديشيد
ماهيت داده‌ها(ادامه)
    تقسيم كمي / كيفي
در ميان انواع گوناگون داده‌ها، داده‌‌هاي كمي (يعني اعداد) و كيفي (يعني كلمات) را اساساً مي‌توان متمايز كرد. اين تمايز داراي تأثير عمده‌اي بر چگونگي تحليل داده‌هاست؛ همچنين سنت‌ها، سليقه‌ها و روالهاي گوناگون علوم اجتماعي را منعكس مي‌كند.
مطمئن باشيد كه نمونه‌هايي از هر دو نوع را در ميان داده‌هايتان داريد، گرچه ممكن است يكي از آنها برجسته‌تر باشد.
منابع داده ها
چه نوع داده‌اي را از كجا وبا چه ابزاري بدست آورده‌ايد؟
پاسخنامه
يادداشتهاي موارد خواندني، مصاحبه‌اي، گزارشها يا دستنويس
پايگاههاي داده‌هاي رايانه‌اي يا مواد اينترنتي
تصاويري از مدارك
منابع داده ها
يادداشتها يا مشاهدات از نوار ويديويي
ارزيابي از رفتار
نمودار، نقشه، جدول يا طرح
عكس
گزارشهايي از يادداشت روزانة تحقيق
شكلهاي ديگري از اطلاعات
سازماندهي داده‌ها
فكر كنيد كه تا چه حد نياز داريد حجم اطلاعات خود را كاهش دهيد تا بتوانيد در مورد اطلاعات در فضايي كه براي شما مهيا مي‌باشد بحث و تجزيه و تحليل كنيد
نه شكل داده‌ها و نه دقت يا واقعي بودن آنها ذاتاً بهتر نيست - هر كدام مي‌بايست بر مبناي مقياس‌هاي خاص خودش ارزيابي، تحليل و استفاده شود.
سازماندهي داده‌ها
نمي توانيد تمام پرسشنامه ها يا تمام يادداشتهايي كه برداشته‌ايد كنار هم قرار دهيد و بگوييد اين گزارش تحقيق يا رسالة من است. چون بسيار طولاني و خسته كننده است و احتمالاً نتيجة قابل قبولي هم نمي‌دهد. بنابراين، كار تحليل داده‌هايي كه جمع‌آوري كرده‌ايد شامل دو فرآيند كاملاً مرتبط است.
سازماندهي داده‌ها
سازماندهي داده‌هايتان به طوري كه بتوانيد آنها را دقيق و مفيد گزارش دهيد.
تحليل مجموعة داده‌هاي سازماندهي شده، به‌ وسيلة خلاصه كردن آن و توجه به چيزهايي كه فكر مي‌كنيد از اهميت برخوردار هستند
تكنيكهايي براي سازماندهي داده‌ها
رمزگذاري : مرحله‌اي كه طي آن براي عناوين يا گروهي از داده‌ها رمز تعيين مي‌گردد.
حاشيه‌نويسي: مرحله‌اي كه طي آن به مواد نوشتاري (يا حتي ديداري و شنيداري)، يادداشت و يا شرحي اضافه مي‌گردد. 
تكنيكهايي براي سازماندهي داده‌ها
نام‌گذاري : زماني كه طرحي تحليلي در ذهن خود داريد و يا در حال بسط طرحي هستيد، به دنبال مطالبي مانند مصاحبه يا مدارك سياسي و يا متون و گزارشات طبقه‌بندي شده يا واژگان خاص مي‌رويد (به عنوان مثال كلمات «مادر»، «محافظه‌كار»، «درون‌گرا»). اين اسامي مي‌توانند شما را به سوي تحليل بيشتري سوق دهند
تكنيكهايي براي سازماندهي داده‌ها
انتخاب : فرايندي اساسي در مديريت بر داده‌ها است كه از طريق آن عناوين جالب، مهم، غيرطبيعي و نمونه انتخاب مي‌شوند تا مباحث شما را به تصوير كشند.
خلاصه :  مرحله‌اي كه در آن بيش از آنكه يك يا چند نمونه از حجم بيشتري از اطلاعات را انتخاب نماييد، مجاز به تهية نسخة خلاصه شده، دقيق و اجمالي از سري كامل اطلاعات هستيد.
توجه داشته باشيد كليه اين فنون ممكن است براي داده‌هاي كمي و كيفي با استفاده از نرم‌افزارهاي موجود و يا به شكل دستي استفاده شود. انجام دادن يك پروژه تحقيقي فرصت عالي براي يادگيري و كار با نرم‌افزارهاي رايانه‌اي فراهم مي‌كند. زيرا يادگيري آنها به صورت صوري، بدون هيچ دادة واقعي يا هدف واقعي مشكلتر است.
نرم افزارهايي براي تحليلهاي كمي
 متداولترين بستة نرم‌افزاري در علوم انساني احتمالاً SPSS‌ است. با وجود اين بسته‌هاي نرم افزاري ديگري مثل MINITAB و ... نيز وجود دارد.
SPSS شما را قادر مي‌سازد تا داده‌هاي خام را وارد كنيد، و وقتي داده‌ها وارد شدند آنها را تعديل و شناسايي كنيد و دامنة وسيعي از تحليلهاي سادة آماري و چند متغيري را برروي آنها انجام دهيد
نرم افزارهايي براي تحليلهاي كيفي
اگر داده‌هاي شما در آغاز و در اصل كيفي باشند انتخاب يك بستة نرم افزاري براي سازماندهي و تحليل آنها آسان نيست.
ATLAS, The Ethnograph QSR NUD * IST
آشناترين نرم افزارها براي مديريت داده‌ها در تحقيق كيفي‌اند. پروژة ESRC و (CAQDAS)، سايت كليدي براي اطلاعات و دانش ضروري راجع به نرم‌افزارهايي كه براي تسهيل تحليل داده‌هاي كيفي ساخته شده است ارائه مي‌كند.
فرايند تحليل چيست؟
از كلمات زير چه برداشتي مي‌كنيد:
    تجزيه و تحليل         مفهوم
    توضيح             تبيين
    نظريه            فهم و درك
اين كلمات همراه با مترادفها و عبارتهاي مربوط، در قلب فرآيند تحليل قرار دارند.
فرايند تحليل چيست؟
مفاهيم عقايد كلي يا مجرد هستند كه براي چگونگي تفكر ما راجع به موضوعات يا موارد خاص از اهميت برخوردارند.
نظريه‌ها فرضياتي هستند كه چيزي را توضيح مي‌دهند.
توضيحات عباراتي هستند كه دربارة چگونگي امور به ما آگاهي مي‌دهند.
درك، همان فهم ما از مفهوم چيزي مانند تحقيق است.
تحليل اسناد
اسناد فقط منعكس كنندة واقعيت اجتماعي و نسخه‌هايي از وقايع نيست بلكه سازندة آنها نيز هست. جستجو براي «مفهوم» اسناد مهم است ليكن با محققهايي كه «ترديد» را نيز اعمال مي‌كنند.
 امروزه اسناد را به عنوان واسطه‌هايي تلقي مي‌كنند كه از طريق آن قدرت اجتماعي را مي‌توان عرضه كرد.
اسناد برحسب زمينة فرهنگي‌اي كه در آن نوشته شده‌اند بررسي مي‌شوند.
تحليل اسناد
براي هر سندي كه تحليل مي‌كنيد سؤالات زير را از خود بپرسيد:
مؤلفين چه كساني هستند؟
موقعيت آنها چيست؟
رويه و مشي آنها چيست؟
در كجا و چه زماني اين سند تهيه شده است؟
به چه دليل اين سند تهيه شده است؟
چگونه و براي چه كسي تهيه شده؟
تحليل اسناد
در چه زمينه‌اي تهيه شده؟
فرضيه‌هاي اصلي آن كدام است؟
اين سند چه حرفي براي گفتن دارد و چه چيزهايي را نمي‌گويد؟
اين بحث چگونه عرضه مي‌شود؟
تا چه حد مباحث آن قانع كننده خواهد بود؟
تا چه اندازه‌اي اين سند با سندهاي قبلي ارتباط دارد؟
تا چه اندازه اين سند با سندهاي بعدي ارتباط خواهد داشت؟
و منابع ديگر چه حرفي براي گفتن دربارة آن دارند؟
تحليل اسناد

بنابراين تحليل اسناد از طريق خلاصه كردن اجزايي از هر سند انجام مي‌شود كه ما آن را مهم يا مناسب ارزيابي كرده‌ايم و با گروه‌بندي اين يافته‌ها در كنار يكديگر به نتيجة جديدي از بررسي اسناد دست مي‌يابيم.
تحليل مصاحبه‌ها
 روش گلاسر و استراوس دو جامعه‌شناس امريكايي كه نخستين بار در دهة 1960 ارائه شد. اين نظريه شامل كدگذاري دست‌نوشته‌هاي مصاحبه ـ و يا ديگر داده‌هاي جمع‌آوري شده ـ برحسب مفاهيم كليدي است كه در اصل در طول خودِ كار ظهور پيدا كرده‌اند.
روش بررسي و آزمايش دست‌نوشته‌هاي مصاحبه به صورت سؤال به سؤال و مقايسة پاسخها با سؤالات خاص ارائه شده توسط يك طيف از مصاحبه شوندگان. اين روش قابل قياس با شيوة كلي براي تحليل اسنادي است كه در بخش قبلي مطرح شد. 
تحليل مصاحبه‌ها
روش «فرضيه پايه‌اي»
كدگذاري باز: نخستين مرحله تحليل
كدگذاري محوري: يافتن ارتباط بين طبقه‌بنديهاي مشخص شده
كدگذاري نظري: تحول يك الگو و يك قالب شرطي.
تحليل مصاحبه‌ها
در روش كد گذاري نظري بينشهاي استنتاجي و استقرايي  بارها بررسي مي شوند، و تفسيرهاي خود را باتوجه به اطلاعات استخراجي حدس مي زنند. همچنان كه فراتر مي روند الگوهاي نهايي تحليلي پديدار مي شوند.
تحليل مشاهدات
بر مبناي نمونه‌هاي گوناگوني كه ارائه شده‌اند، نكاتي كليدي را مي‌توان راجع به تحليل مشاهدات در تحقيق علوم اجتماعي به شرح زير ارائه كرد:
شكلهاي كمي شدة مشاهده به راحتي به شكلهاي معمولي جمع‌آوري و تحليل داده‌ها تبديل مي‌شوند كه موارد خاص را در نمودار يا جدول بسيار خوب نشان مي‌دهند.
جمع‌آوري و تحليل داده‌هاي مشاهده هم به صورت ترتيبي و هم به صورت موازي انجام مي‌گيرد.
مشاهده بيشتر همراه با ديگر روشها به كار گرفته مي‌شود.
تحليل مشاهدات
 يك نكتة مهم  راجع به تحليل داده‌هاي مشاهده اين است كه آنها هم گزينشي و هم جانبدارانه هستند. در عين حال، اين براي تمام تحقيقهاي اجتماعي صحت دارد.
گزينشي و جانبدارانه بودن در تحقيق گريز ناپذير است و خوب است كه در گزارش خود به آن اذعان كنيد.
تحليل پرسش‌نامه
داده‌هاي جمع‌آوري شده توسط پرسش‌نامه‌ها ممكن است كمي يا كيفي باشند.
 با وجود اين، پرسش‌نامه‌ها بيشتر داده‌هاي كمي را براي تحليل فراهم مي‌آورند. اين بدان سبب است كه پرسشنامه در اصل براي جمع‌آوري داده‌هاي اطلاعاتي مستقل و مجزا (اعداد يا كلماتي كه مي‌توان آنها را كدگذاري و به صورت اعداد نمايش داد) طراحي شده‌اند .
تحليل پرسش‌نامه
برخي ضوابط اصولي مربوط به كدگذاري‌ داده‌ها در پرسشنامه:
كدها بايد كاملاً متمايز از يكديگر باشند.
 2. كدها بايد دقيق و جامع باشند.
3. كدها بايد در سراسر نوشته يكدست باشند
مراحل پنچگانه كدگذاري:
تشكيل چهارچوب براي سؤالهايي كه از قبل كدبندي شده‌اند و سؤالهايي كه از قبل كدبندي نشده‌اند.
ساختن كتابچه كد و دستورات كدگذاري
كدبندي پرسشنامه
انتقال اطلاعات به رايانه
بررسي و پاكسازي اطلاعات
سطوح مختلف تجزيه و تحليل پرسشنامه واستفاده از تكنيكهاي آماري
آمار توصيفی
فراوانی متغيرها, ميانگينها و دامنه تغييرات
برای داده های اسمی و توصيفی
 نسبتها, درصدها, قسمتها
برای داده های فاصله ای و نسبی
اندازه گيری گرايشات مرکزی
ميانگين, ميانه,  نما
اندازه گيری شاخصهای پراکندگی
دامنه تغييرات, انحراف معيار
سطوح مختلف تجزيه و تحليل پرسشنامه واستفاده از تكنيكهاي آماري
 آمار استنباطي
برآورد كردن اهميت يافته‌هايتان و نتايج به‌دست آمده
 نسبتهاي ساده
جدول متقاطع يا روابط علت و معلولي بين دو متغير
تحليل چند متغيري
مطالعه ارتباط بين چند متغير
چند نكتة بهداشتي
ضمن حفظ ديدگاه خود، مواظب باشيد نظر شخصي‌تان با آنچه در منابع آمده است مخلوط نشود.
اگر وقت داشته باشيد و بتوانيد يكي دو هفته در كار خود فاصله بيندازيد و سپس به آن بازگرديد و تجزيه و تحليل خود را بازنگري كنيد، حتماً براي تحقيق‌تان مفيد خواهد بود
همچنانكه در تحقيق پيش مي‌رويد، لازم است ضمن تفكيك نظر خود با نظر ديگران به سنجش بخشهاي مشابه نيز بپردازيد 
حال كه هيچ درك كلي و جامعي از جهان در ميان نيست و هر كس آن را به شيوه‌اي متفاوت تفسير مي‌كند، چه اشكالي دارد كه ما نيز نظر متفاوت خودمان را داشته باشيم.
خلاصه
    درپايان اين درس شما بايد بتوانيد:
اطلاعات گوناگون و نوع تجزيه و تحليلي مناسب و مرتبط با موضوع را بدانيد.
با فرايندهاي در هم آميخته نظارت بر اطلاعات و تحليل و تفسير آن دسته از اطلاعاتي كه در درك مطالب گردآوري شده دخيل هستند ‌آشنا شويد.
رويكردهاي گوناگوني كه ممكن است نسبت به تجزيه و تحليل مدارك گردآوري شده، مصاحبه‌ها، مشاهده‌ها و پرسشنامه‌ها داشته باشند را بدانيد.
توانايي سنجيدن معناداري، تعميم‌پذيري، پايايي و اعتبار تحقيق و يافته‌هايتان را به‌دست آوريد.
فصل هشتم
نگارش

هدفهاي اين فصل
بتوانيد مطلبي را هرچه سريعتر بنويسيد، دوباره آن را بخوانيد و در آن تجديد نظر كنيد.
مفهوم نوشتة انتقادي را درك كنيد.
دربارة افرادي كه براي ايشان مي‌نويسيد، و همچنين نحوة بيان و سبكهاي گوناگون نگارش آگاهي بيشتري پيدا كنيد.
برداشتي دقيق و روشن از ساختار و سازماندهي گزارش يارسالة تحقيقي خود داشته باشيد.
مقدمه
كار تحقيق بدون نگارش چندان معنايي ندارد. مسلماً راههاي ارتباطي ديگري براي عرضة تحقيق و يافته‌هاي آن وجود دارد كه مهمترين آنها ارائة شفاهي است، ليكن نگارش جزء به جزء آنها اهميت فوق‌العاده‌اي در اغلب زمينه‌هاي تحقيقي دارد. گزارش تحقيقي، پايان‌نامه يا رساله، مقالات، متون آموزشي و مقالات همايشي راههاي اصلي برقراري ارتباط ميان محققين با ديگر گروههاي علاقه‌مند در مكانها و زمانهاي گوناگون است
مقدمه
نگارش نه تنها مرحله‌اي اساسي، بلكه بخشي مستمر از مراحل تحقيق است كه بايد بلافاصله پس از آغاز پروژة تحقيقي شروع شود و تا پايان تحقيق و بعد از آن ادامه يابد.
اهداف اين فصل عبارت‌اند از ترغيب محقق به نگارش منظم از همان آغاز كار، شناسايي مهارتها و مسائل مختلف در نگارش، و ايجاد اعتماد به نفس و غلبه بر نگرانيهاي معمول در نگارش.
تهية پيش‌نويس‌ و بازنويسي آن
نوشتن آينه‌اي است كه كل فلسفة تحقيق تا حدي در آن نمايان است.
دانشجويان تمايل دارند ضوابط مربوط به نوشته‌هاي خلاق را در نگارش خود به كار گيرند، چيزي كه جايگاهي در نگارش تحقيق ندارند.
تهية پيش‌نويس‌ و بازنويسي آن
نگارش گزارش تحقيق بايد زودتر شروع شود و به شكل يك وظيفة مستمر  دربيايد.
نگارش را مي‌توان چرخه‌اي انجام داد. به عبارتي، پيش‌نويس بخش يا فصلي را مي‌نويسيد، سپس به بخشهاي ديگر مي‌رويد و مجدداً بازمي‌گرديد و يك يا چند بار نسخة اوليه را بازنويسي مي‌كنيد
طفره رفتن را بشناسيم و خود را از آن خلاص كنيم.
چنانچه ندانيد چگونه يا چه چيزي بنويسيد، يا اصلاً تمايلي به نوشتن نداشته باشيد، چه مي‌كنيد؟ براي هر يك از ما پيش آمده‌است كه كاغذي روبروي خود گذاشته يا مقابل صفحة رايانه نشسته‌ايم تا چيزي بنويسيم، اما با بهانه قراردادن مواردي كه در خانة 112كتاب آمده يا مواردي غير از آنها نتوانسته‌ايم شروع به نوشتن كنيم.
طفره رفتن را بشناسيم و خود را از آن خلاص كنيم.
پيشنهاد ما اين است كه دراين موارد از هر چيز پيش‌پا افتاده كه به نظرتان مي‌آيد شروع كنيد. در خانة 113 كتاب برخي نكات كمكي و آرامش‌بخش در 20 توصية عملي براي غلبه بر طفره رفتن ذكر شده ‌است. آنهارا با دقت بخوانيد و به كار ببريد
چگونه بحث كنيم؟
عناصر تشكيل‌دهندة هر گزارش يا رساله تحقيقي در حكم استخوانهاي جدا جداي آن هستند. تلفيق آنها به منظور ايجاد استحكام و در نتيجه مباحثه‌اي موفق و مؤثر مستلزم چهار عامل است:
 *        زمينه                     * يك يا چند درون‌مايه  *   نظم و ترتيب              *پيوستگي

چگونه نقد كنيم؟
انگيزه‌هاي حاكم بر نوشته‌هاي دانشگاهي عبارت‌اند از:
موافقت با نظريه‌اي خاص، پذيرش آن، دفاع از آن يا اثبات آن،
 پيشنهاد يا ارائة يك نظرية جديد،
تصديق اين كه نظرية حاضر امتيازهايي دارد اما برخي جنبه‌هاي كيفي آن نياز به تقويت دارد،
ارائة مجدد يك نظريه يا بيان آن به منظور اينكه تفسير جديد يا توضيح بهتري عرضه كند،
چگونه نقد كنيم؟
 چند هدف براي نقد كردن:
رّد كردن يا نپذيرفتن يك نظريه يا اثر فردي ديگر به
 دليل داشتن نقطة ضعف، نامربوط بودن،  نداشتن انسجام مناسب  ويا دادن نظمي ديگر به نظريه،
انطباق دو نظريه كه با مراجعه به برخي اصول «قبلي» يا بررسي «ژرفتر» آنها كه ممكن است از دو نوع متفاوت به نظر برسند،
اعتراف به نادرست بودن نظر قبلي‌مان در رويارويي با دلايل و شواهد جديد. (تيلور 1989: 67)

چگونه نقد كنيم؟
انتقاد به معني مزخرف تلقي كردن تحقيق و نوشته‌هاي ديگران نيست.
نقد نوعي ارزشيابي است. پس بايد دقيق، حساب شده، موجه و منصفانه باشد.
نقد وارد شدن در تحقيق گسترده‌تر و مباحثه با افرادي است كه هرگز آنها را نديده‌ايد.
 استفاده از منابع، واكنش نسبت به آنها و انعكاس كتبي اين واكنش در اصل نگارش  منتقدانه است.

چه چيزي را نقد كنيم
 هر كاري را مي‌توان نقد كرد: فرضيه‌هاي بنيادي، استدلالها، روشها، صحت اطلاعات جمع‌آوري شده، و تفسير اطلاعات.
جايي كه احساس كنيد نظرية ديگران موافق با نظرية شما نيست، مي‌توانيد تحقيق خود را در جهت ارزيابي و نقد ديگران پيش ببريد.
كار تحقيقاتي هرگز كامل يا بي‌عيب و نقص نيست، چرا كه هميشه مي‌توان آن را به شكلي بهتر يا متفاوت ارائه كرد. با شركت در بحث انتقادي، مي‌توانيد تحقيقات و آگاهي آينده را بهبود بخشيد.
به‌كارگيري منابع
از طيف وسيع منابع، تنها بايد از آنهايي استفاده كنيد كه مربوط به موضوع تحقيق شما باشند و به روشن شدن مطلب كمك كنند. در نتيجه، ممكن است از منابع انتخاب شده‌اي استفاده كنيد تا:
زمينه‌اي را براي كار تحقيقي خود بسازيد كه نشان‌دهندة افكار و اعمال موجود باشد،
نمونه‌اي از روش انتخابي شما و توجيه‌كنندة آن باشد,
يافته‌ها و تفسيرهاي شما را تأييد كند يا به مقايسه آنها بپردازد.
تثبيت استدلال
يكي از موارد مهم در نوشتن گزارش تحقيق تثبيت تفسير و استدلالهاي خود است. بنابراين، منابع راكنترل كنيد و مراقب باشيد كه آنها شما را كنترل نكنند. اين شما هستيد كه بايد مطالب را خلاصه و بين آنها پيوستگي ايجاد كنيد،
ترتيب معرفي منابع را تعيين و دربارة آنها فكركنيد، تصميم بگيريد كه چه چيزهاي ديگري بيفزاييد و چگونه بحث و استدلال خود را پيش ببريد.
اين عمل مستلزم مشخص كردن و تثبيت نظر و استدلال خودتان در ابتداي گزارش يا رساله و حفظ آن به عنوان تم اصلي در سراسر كار، و اشارة مجدد به آن در جاهاي لازم و ارزشيابي عميقتر آن است.
بازگشت به ادبيات تحقيق
لازم است در طرح كردن نظر و استدلال خود، به بحث دربارة تحقيقات قبلي بپردازيد. بخشهايي از اين تحقيقات را در بخش ادبيات تحقيق آورده‌ايد اكنون مي‌توانيد آنها را با نتايج تحقيق خودتان بسنجيد. شايد مايل باشيد در اين مرحله افكار و نقد اولية خود را مجدداً ارزيابي كنيد.
بايد توجه داشت تمامي مراحل نقد، همانند مراحل تحقيق به‌طور كلي، چرخه‌اي يا دُوري و تكراري است.
 تحقيق يعني وارد شدن در يك دورِ بي‌وقفة ارزيابي و ارزيابي مجدد.
سبك و نحوة بيان
در نوشتن گزارش تحقيق دو چيز بايد رعايت شود:
   نحوة بيان و سبك
نحوة بيان نشان‌دهندة حال و هواي خود محقق و ماجراي همان تحقيق است، چيزي كه احتمالاً در جريان كار بازتر مي‌شود.
سبك مربوط مي‌شود به چگونگي نوشتن كار تحقيق، كه ممكن است با مقتضيات خوانندگان، با تمايلات خود شما يا با تلفيقي از هر دوي آنها شكل پذيرد.
سبك و نحوة بيان
نگارش گزارش تحقيق بايد بي‌طرفانه يا غيرشخصي باشد. اين سبك براي بيشتر تحقيقات شكل استاندارد دارد و برداشت ما را، درست يا نادرست، از پديده‌هاي عيني دنياي خارج نشان مي‌دهد.
نوشتن به صورت اول شخص بي‌واسطه و شخصي، تعهد‌آور و ذهني است. اينكه اول شخص يا سوم شخص را به‌كار ببريد، به موضوع، سياست، هدف و خوانندگان شما بستگي دارد.

سبك و نحوة بيان
عامل مهم ديگري كه بايد در نگارش گزارش تحقيق در نظر داشت نحوة بيان واقعيت است. در واقع شما با نوشتن اين گزارش به واقعيت مورد مطالعه شكل مي‌دهيد
 مطالعه مطالب خانة 119 كتاب را هم توصيه مي‌كنيم
نگارش بدون تبعيض
صرف نظر از هر گونه مقررات رسمي، انتظار كلي اين است كه نوشته عاري از تبعيض باشد. كمترين فايدة اين كار جلوگيري از رنجش خوانندگان است.
ممكن است مؤسسه يا كارفرماي شما دستورالعمل يا رهنمودي در اين زمينه به شما بدهد
اصول اخلاقي ايجاب مي‌كند كه طوري بنويسيم كه كسي يا گروهي لطمه نبيند و از ميدان خارج نشود. جنسيت، سن، نژاد، مذهب، تواناييهاي جسمي و ذهني يا نوع تمايلات سياسي هيچ‌يك نبايد بر نوشتة ما تأثير بگذارند.
نكات مهم ديگر در نگارش گزارش
داشتن انسجام
رعايت نكات دستوري، نقطه‌گذاري و شيوه نامه نگارش
كاربرد جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر
غلبه بر هراسها
مراجع يا كتابنامه
پرسش ديگري كه ممكن است در نگارش تحقيق با آن روبرو شويد اين است كه آيا مي‌توانيد يك كتابنامه براي آن بدهيد يا فقط مراجع كافي است. در عمل، اختلاف بسيار ناچيز است:
مراجع يا كتابنامه
مراجع شامل جزئيات كتابها، مقالات، گزارشات و كارهاي ديگري است كه مستقيماً درگزارش يا رساله به آنها اشاره كرده‌ايد.
كتابنامه شامل جزئيات تمام يا منتخبي از كتابها، مقالات، گزارشات و كارهاي مربوط ديگر است كه در جريان تحقيق به آنها مراجعه كرده‌ايد اما در نوشتة خود از آنها استفاده نكرده‌ايد.

انسجام نوشته‌ها
صرف نظر از اينكه براي چه كسي مي‌نويسيد، سبك و سازمان نوشته بايد منسجم و يكدست باشد.
تغيير سبك در جاهايا فصول مختلف رساله به هر منظوري كه باشد، معمولاً خواننده را گيج مي‌كند و در نتيجه بايد از آن پرهيز كرد.
چنانچه گزارش يا رساله را به‌صورت سوم شخص و به سبكي رسمي نوشته‌ايد، تبديل ناگهاني آن به اول شخص وغير رسمي عاقلانه نخواهد بود.
راهنمايي‌هايي دربارة دستور و نشانه‌گذاري
سعي كنيد از جملات طولاني اجتناب ورزيد. جمله‌هاي بلند سبب مي‌شود كه فراموش كنيد چه مي‌خواهيد بگوييد، در حالي كه با يك رشته جمله‌هاي كوتاهتر و قوي مي‌توانيد  بحث را با روشي بهتر پيش ببريد.
از پاراگرافهاي يك جمله‌اي بپرهيزيد. پاراگرافها بايد شامل تعدادي جمله با يك موضوع باشند و سپس منتهي به پاراگراف بعدي شوند كه بحث را تغيير مي‌دهد.

راهنمايي‌هايي دربارة دستور و نشانه‌گذاري
از دادن مطالب به صورت فهرست‌هاي طولاني ضميمه‌اي در متن بپرهيزيد.
نوشتة شما بايد به صورت متني روان و فصيح خوانده شود، نه به صورت يك تلخيص. اگر هم به فهرستهايي احتياج داريد، شايد بهتر باشد به‌طور جداگانه‌اي از متن در جدولها يا تصويرها قرار گيرند.

راهنمايي‌هايي دربارة دستور و نشانه‌گذاري
در ابتداي جملات از كلمات ”ربطي“ مانند ”اما“، ”و“ يا ”زيرا“ استفاده نكنيد. اين كلمات به‌طور عادي بايد براي ربط بندهاي درون جمله به كار گرفته شوند.
نشانه‌گذاري معيار را ياد بگيريد و به‌طور كامل از آنها استفاده كنيد، شامل دو نقطه (:)، نقطه ويرگول (؛)، ويرگول (,) و نقطه (.).
علامت نقل‌قول («  ») و علامت نقل‌قول در نقل‌قول (’ ‘) را درست به كار ببريد.

كاربرد جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر

استفاده از جداول، نمودارها و ديگر تصاوير توضيحي در گزارش يا رسالة تحقيقي ايدة خوبي است، مشروط بر اينكه مربوط به موضوع و از لحاظ حقوقي مجاز باشند.
 اين تصاوير مي‌توانند توضيح‌دهنده، تفكيك كننده، بسط‌دهنده و تأييدكنندة نگارش باشند.
موارد استفاده از تصوير (جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر)
گاهي مي‌توان به جاي بخش قابل توجهي از متن (يك پاراگراف يا بيشتر) تصوير گذاشت. در اين حالت ديگر خود متن لازم نيست.
جايي از تصوير يا نمودار استفاده كنيد كه بيان‌ كنندة نكته‌اي باشد كه توضيح يا توجيه آن با چيزي غير از تصوير عملي نباشد.
موارد استفاده از تصوير (جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر)
تصويرها بخشي ضروري از بحث و استدلال شما را تشكيل مي‌دهند.
در متن به تك‌تك تصويرها ارجاع دهيد. اگر ارجاع ندهيد، دليلي براي مراجعة خواننده به آنها وجود نخواهد داشت.

موارد استفاده از تصوير (جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر)
در اغلب موارد، بهتر است تصاوير تفكيك شوند و در سراسر متن، نزديك محلي كه به آنها اشاره مي‌شود، پراكنده شوند.
اگر آنها را يكجا در انتهاي بخشها يا فصلها يا در ضميمه جمع كنيد احتمال دارد خوانندگان كمتر به آنها مراجعه كنند.
موارد استفاده از تصوير (جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر)
به‌طور طبيعي، بار اصلي در يك گزارش تحقيقي بر دوش متن است. تصويرهاي پراكنده در سطح متن نقش كمكي دارند.
آثاري كه به علت زياد بودن تصوير متن در ‌آنها گم مي‌شود خسته كننده‌اند.
موارد استفاده از تصوير (جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر)
تنها زماني از تصوير استفاده كنيد كه واضح و بدون ابهام باشد
 يادتان باشد تصاويري كه داراي حق انتشارانحصاري هستند مجاز به استفاده از آنها نيستيد
كاربرد جدول، نمودار و تصويرهاي ديگر
چنانچه به چاپگر رنگي دسترسي داشته باشيد، مي‌توانيد به تأثير و وضوح اين تصويرها بيفزاييد.
بسياري از برنامه‌هاي رايانه‌اي تسهيلاتي براي جدول‌سازي دارند.
آيا چيزي كه براي من تازگي دارد اصيل هم هست؟
    پاسخ به اين سؤال مثبت است.
تا وقتي كه تحقيق شخص ديگري را با همان منابع، روش، نمونه‌برداري و چارچوب تحليلي رونويسي نكرده‌ايد ـ موقعيتي كه تقريباً غيرقابل تصور است مگر اينكه آگاهانه انجام شود ـ تحقيق شما تا حدي اصيل است.
آيا چيزي كه براي من تازگي دارد اصيل هم هست؟
ممكن است روش، چارچوب تحليلي و منابع يكساني به كار برده باشيد و به نتيجه‌گيري مشابهي نيز رسيده باشيد، اما با انتخاب نمونه‌هاي متفاوت.
 اين تحقيق باز هم اصيل است زيرا نمونه‌اي متفاوت در آن به‌كار برده‌ايد.
همچنين زماني كه تحقيق به تأييد، انكار يا اصلاح نتايج مطالعات قبلي مي‌پردازد همچنان ارزشمند است.
آيا چيزي كه براي من تازگي دارد اصيل هم هست؟
ممكن است روش، چارچوب تحليلي و منابع يكساني به كار برده باشيد و به نتيجه‌گيري مشابهي نيز رسيده باشيد، اما با انتخاب نمونه‌هاي متفاوت. اين تحقيق باز هم اصيل است زيرا نمونه‌اي متفاوت در آن به‌كار برده‌ايد. همچنين زماني كه تحقيق به تأييد، انكار يا اصلاح نتايج مطالعات قبلي مي‌پردازد همچنان ارزشمند است.
آيا چيزي كه براي من تازگي دارد اصيل هم هست؟
اصالت و ابتكار تنها در تحقيقات مرحلة دكتري مهم است، زيرا در اين مرحله است كه شخص به دنبال ثبت ابتكار يا اختراعي است كه بتواند او را مشهور سازد.
 همان‌طور كه در فصل اول هم گفتيم، تحقيق كاملاً بديع بسيار استثنايي است. بنابراين، نگران نباشيد و گزارش خودرا بنويسيد.
با نظر مغاير چگونه بر خورد كنيم؟
محقق، دير يا زود، و به احتمال زياد زود، ملزم به رويارويي با نظر مغاير است، چرا كه تحقيق اصولاً با مغايرت يا ناسازگاري سروكار دارد.
 تحقيق مي‌كنيم تا دنياي خود را بهتر وكاملتربفهميم. در غير اين صورت به تحقيق نمي‌پرداختيم.
 اين احتمال وجود دارد كه استنباطهايمان، دست كم تا حدي، با برداشت ديگران مغاير باشد.
با نظر مغاير چگونه بر خورد كنيم؟
روشهاي تحقيقي نيز مؤيد اين موضوع‌اند. به بيان ساده، استراتژي مناسب براي شناخته شدن به عنوان يك محقق مخالفت با يافته‌هاي موجود است.
وقتي تحقيق شما براي بررسي يا ارزيابي در اختيار ديگران قرار مي‌گيرد، به احتمال زياد نظرهاي متفاوتي دربارة منابع، روش، يافته‌ها، و تفسير يافته‌ها ابراز مي‌كنند.
با نظر مغاير چگونه بر خورد كنيم؟
حتي اگر خود شما با يك فرد ديگرمشورت كنيد، باز هم اين اتفاق ممكن است رخ دهد، زيرا اين مشاوران معمولاً ابتدا نظر مخالف مي‌دهند وخواهان پذيرش آن هستند.
البته، نظر افراد صاحب‌نظر يا كساني كه از نزديك بر كار شما نظارت داشته‌اند معتبرتر است
با نظر مغاير چگونه بر خورد كنيم؟
چنانچه نمي‌توانيد به اين نظرهاي مخالف پاسخ دهيد، احتمالاً بهترين روش براي حل اين مسئله آن است كه آن را  فرصتي براي بهبود كار خود به حساب آوريد.
 چون شما در جريان مطالعه براي تحقيق‌تان به انواع نظرهاي موافق و مخالف برخورد كرده‌ايد، اين موقعيت نيز فرصتي است تا اين نظرهاي گوناگون را، در بازنويسي گزارش تحقيق خود بگنجانيد.
با نظر مغاير چگونه بر خورد كنيم؟
هر چه ميزان نظرات ارائه شده به شما به هنگام نگارش بيشتر باشد، احتمالاً گزارش يا رسالة بهتري خواهيد داشت، زيرا مجبور خواهيد بود تا به بسياري پرسشها بپردازيد و از اين طريق از بروز مسائل اجتماعي بعد از تكميل تحقيق جلوگيري كنيد.
بنابراين، از نظر مغاير بايد استقبال كرد، مورد بررسي قرار داد و به آن پاسخ گفت.
فصل نهم
خاتمه دادن

هدفهاي فصل
     با خواندن اين فصل بايد:
به ارزش و اهميت تمام كردن پروژة تحقيقي كه بدان مشغوليد پي ببريد.
به كنترلهاي لازم براي آماده كردن نسخة نهايي گزارش يا رساله پي ببريد.
هدفهاي فصل
از محاسن و معايب اطلاعات مقدماتي ( صفحات پيش از متن) و ضمائم آگاه باشيد.
از قبل بدانيد كه در مرحلة ارزيابي گزارش يا رساله چه اتفاقي ممكن است بيفتد.
از امكانات عرضة نتايج كارتان و همچنين ادامه دادن به تحقيق، چنانچه مايل باشيد، آگاه باشيد
چگونه به تحقيق خود خاتمه دهيم؟
 تمام كردن كار ممكن است به اندازة شروع آن مشكل باشد.
آيا شما فردي كمال‌گرا هستيد و فكر مي‌كنيد كه كارهاي زياد ديگري همچنان باقي است ؟
هدف اين فصل كمك به شما براي اتمام پروژه تحقيقي است. فرض ما اين است كه تحقيق شما مخاطباني دارد و اين مخاطبان غالباً دانشگاهياني هستند كه نظرشان در تعيين اعتبار كار شما مؤثر است.
چگونه به تحقيق خود خاتمه دهيم؟
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟ علتهاي قابل اجتناب و غيرقابل اجتناب براي تمام نكردن پروژة تحقيقاتي در زمان مقرر كدامند؟
نسخة ماقبل آخر و نسخة نهايي: كنترل نهايي كار چگونه صورت مي‌گيرد
افزوده‌ها: آيا ديباچه و ضمائم لازم است؟
مراحل ارزيابي: آيا ديگران دربارة گزارش يا رسالة شما نظري خواهند داد؟
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟
هميشه دلايلي براي تمام نكردن و تحويل ندادن گزارش يا رساله هست.
اگر شك داريد، به اين دلايل توجه كنيد.
 برخي از آنها ممكن است برايتان دلايل معمولي و برخي ديگر غيرمعمول و تازه‌ باشند.
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟
علتهايي براي تحويل ندادن گزارش يا رساله سر موعد ديسك سخت رايانه‌ام خراب شده است.
اداره ما (كارفرما)  حاضر نيست بامن همراهي كند.
مادرم به تازگي فوت كرده است.
 افرادي كه از ايشان اطلاعات كسب مي‌كنم تمايل به صحبتهاي بيشتري با من دارند.
افرادي كه از ايشان اطلاعات كسب مي‌كردم ديگر همكاري نمي‌كنند.
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟
علتهايي براي تحويل ندادن گزارش يا رساله سر موعد
موعد مقرر را فراموش كردم.
كارهاي ديگري دارم  كه هنوز تمام نشده‌است
 ترافيك شهرو راه‌بندانها اعصاب مرا خرد كرده است.
آن را گم كرده‌ام. لابد در ادارة پست گم شده است.
تازه كار پيدا كرده‌ام.
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟
علتهايي براي تحويل ندادن گزارش يا رساله در موعد مقرر:
آنچه انجام داده‌ام هنوز كافي نيست.
حالم خيلي خوب نيست.
 ديگر اعضاي گروه تحقيقاتي هنوز كارشان را تمام نكرده‌اند.
مي‌خواهم ازدواج كنم.
 دارم بچه‌دار مي‌شوم.
 اطلاعات كافي به دست نياورده‌ام.
چگونه با عوامل تأخير مقابله كنيم؟
برخي از علتها ناشي از بحرانهاي غيرقابل كنترل زندگي و در نتيجه خارج از كنترل ما هستند.
برخي علتها قابل اجتناب‌اند به شرط آنكه از قبل برنامه‌ريزي كنيد، زمان كافي براي انجام دادن كارها در نظر بگيريد و به طور جدي آن را رعايت كرده باشيد.
برخي نيز در حالتي بين اين دو هستند: هم قابل اجتناب و هم اجتناب‌ناپذير.
آيا مي‌خواهيد كار را تمام كنيد؟
اكنون فكر كنيد هر يك از اين علتها از چه نوع بوده است؟
قابل اجتناب 
اجتناب‌ناپذير
بدشانسي؟
از اين امر براي آماده كردن تحقيق خود چه نتيجه‌اي مي‌گيريد؟
چگونه با عوامل تأخير مقابله كنيم؟
آيا فكر مي‌كنيد مرور تجارب‌تان در اين زمينه ممكن است مفيد واقع شود؟
 پيام اصلي اين است كه برنامه‌ريزي از پيش يك ضرورت است.
اگر نتوانيد كار خود را مطابق برنامه پيش ببريد، بهانه پيدا نكنيد دلايل آنرا بررسي كنيد.
 زمان از دست رفته را تا حد ممكن جبران كنيد خودرا براي پايان دادن به كار آماده سازيد.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
مطالبي را كه براي تحقيق خود (گزارش يا رساله) مي‌نويسيد، ممكن است چند بار آن را تجديد نظر و بازنويسي كنيد.
 در واقع، اين مرحله‌اي است كه در آن نسخة ماقبل آخر را بررسي مي‌كنيد و اصلاحات ضروري يا مطلوب را، قبل از تكثير و صحافي نسخة نهايي و تحويل آن، انجام مي‌دهيد.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
فهرست ساده‌اي از نكات لازم براي اين كار در اين بخش عرضه مي‌شود:
1. آيا عنوان، نام خودتان، تاريخ و اطلاعات لازم ديگر را روي صفحة عنوان نوشته‌ايد.
2. آيا تمام صفحات پشت سر هم شماره‌گذاري شده‌اند؟
3. آيا تمام فصلها و بخشها پي‌درپي شماره‌گذاري شده‌اند؟
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
4. آيا اشتباهات دستوري و املايي را كنترل كرده‌ايد؟
5. آيا حاشيه‌ها و، در صورت لزوم، فاصلة بين سطرها رعايت شده است؟
6. آيا در متن به تمام منابع فهرست شده در مراجع يا كتاب‌نامه اشاره شده‌است؟
7. آيا جزئيات كامل هر منبع را در كتابنامه داده‌ايد؟
8. آيا ضوابط فني نگارش را اعمال كرده‌ايد؟
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    قبل از نهايي كردن گزارش خود موارد زير را كنترل كنيد:
 رعايت مقررات مربوط به پايان نامه يا گزارش تحقيق
موارد مندج در صفحة عنوان
فهرست مطالب

چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    پيشگفتار
 پيشگفتار بخشي است كه خارج از قسمت اصلي متن قرار مي‌گيرد و به همين دليل نبايد در آن مطلبي را عنوان كرد كه به محتواي متن اصلي چيزي بيفزايد.
    تقديم‌نامه
تقديم‌نامه‌ها عمدتاً به سليقة شخصي مربوط‌اند.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    چكيده
وظيفة چكيده دادن خلاصه‌اي موجز از پروژة تحقيقي يا به عبارتي از متن پروژه، چگونگي انجام آن و يافته‌هاي اصلي آن است. چكيدة مطلوب نبايد بيش از يك صفحه باشد كه معمولاً بين 200 تا 300 واژه است.
بدون ترديد، در بين تمام «افزوده‌ها»يي كه ياد كرديم چكيده مفيدترين آنها است.
چكيده را ممكن است دانشگاه يا سفارش دهندة تحقيق و يا مديران اداري و تجاري به صورت «خلاصة اجرايي» درخواست كرده باشند.
 «خلاصة اجرايي» را مي‌توان معادل تقريبي براي چكيده در نظر گرفت.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
بدون ترديد، در بين تمام «افزوده‌ها»يي كه ياد كرديم چكيده مفيدترين آنها است.
چكيده را ممكن است دانشگاه يا سفارش دهندة تحقيق و يا مديران اداري و تجاري به صورت «خلاصة اجرايي» درخواست كرده باشند.
 «خلاصة اجرايي» را مي‌توان معادل تقريبي براي چكيده در نظر گرفت.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    پيوستها
پيوست يا ضميمه مطالبي است كه اغلب محققان براي آوردن آنها در انتهاي گزارش يا رساله‌شان وسوسه مي‌شوند.
اين مطالب احتمالاً مواردي نظير كپي نامه‌ها و پرسشنامه‌ها، رونوشتهاي مصاحبات، خلاصة موارد مطالعه شده، نسخه‌برداري از اسناد سازماني و غيره را شامل مي‌شوند.
چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    پيوستها
غالباً افراد براي ديدن پيوستها خود را به زحمت نمي‌اندازند و در نتيجه پيوستهايي كه با دقت بسيار فراهم آورده‌ايد، ناديده و ناخوانده مي‌ماند.
 بنابراين، دقت كنيد كه تمام اين پيوستها يا ضمايم خلاصه و كوتاه باشند.

چگونه نسخة ماقبل آخر را به نسخة نهايي تبديل كنيم
    پيوستها
اگر مجبور به گنجاندن برخي مطالب در بخش ضمايم يا پيوستها هستيد، بهتر است فكر كنيد و ببينيد آيا مي‌توان آنها را در متن اصلي يا اينكه در انتهاي هر بخش يا فصلي كه به آن مربوط مي‌شود قرار داد؟ يا همه را يك جا بايد در انتهاي گزارش يا رساله بياوريد؟
مراحل ارزيابي
چنانچه تحقيق شما زمينة دانشگاهي داشته باشد، رساله يا پايان‌نامة شما را يك يا چند استاد ارزيابي مي‌كنند. نظام ارزيابي هر دانشگاه يا سازمان با ديگري فرق مي‌كند، بنابراين لازم است كه اين نكته را در نظر بگيريد.
. ضوابطي كه بر اساس آن قضاوت صورت مي‌گيرد ممكن است متفاوت باشند، ليكن مراحل كار همان است كه در مورد كارهاي دانشگاهي انجام مي‌شود.
مراحل ارزيابي
مسائل عمومي مربوط به اين مرحله عبارت‌اند از:
كار در چه زمان و موقعيتي به دست طرف مقابل مي‌رسد؟
وظايف استاد راهنما، ارزياب، سرپرست، مشاور، همكاران، پشتيبان مالي يا ناشران احتمالي چيست؟
چه رويدادهاي ويژه‌اي با مراحل ارزيابي مرتبط‌اند؟
با انتقاد، برگشت به منظور تجديد نظر يا رد شدن كارتان چگونه كنار مي‌آييد؟

مراحل ارزيابي
 ارزيابيهاي متداول دانشگاهي
سطح كيفيت كارهاي دانشگاهي معمولاً بالاتر است. بنابراين:
ارزيابي شما بيشتر توسط ارزشيابان يا داوران خارجي انجام مي‌شود تا اعضاي دانشگاهي كه خود در آن كار مي‌كنيد (ارزشيابان يا داوران داخلي).
استاد راهنماي شما دخالت كمتري خواهد داشت.

مراحل ارزيابي
براساس كار خودتان ارزيابي مي‌شويد تا براساس كار كسان ديگري كه به همين منظور مطالعه كرده‌اند.
در جريان ارزيابي مجبور به شركت در جلسه‌اي دفاع و عرضه كردن كار خود و پاسخ به سؤالات داوران هستيد.
ممكن است كارتان به منظور انجام برخي اصلاحات برگردانده شود.
 كارهايي كه قبل از دفاع بايد انجام داد
پرس‌وجو كنيد و بيابيد چه كساني قرار است آنجا باشند، علايق و سوابق‌شان چيست؛
نحوة عرضة نتايج تحقيق خود را تمرين كنيد، و در صورت امكان از وسايل كمكي صوتي و تصويري به ويژه از پاور پوئنت نيز استفاده كنيد.
كارهايي كه قبل از دفاع بايد انجام داد
گزارش يا رسالة خود را چندين و چند بار بخوانيد تا بتوانيد به سرعت به هر جاي آن برگرديد و به پرسشها پاسخ دهيد.
پاسخ‌گويي به سؤالات را با يك دوست يا همكار، دوستانه يا جدي تمرين كنيد.
سؤالاتي تهيه كنيد كه مايليد از شما بپرسند.
كارهايي كه قبل از دفاع بايد انجام داد
سعي كنيد از جلسة دفاع لذت ببريد و از آن بهره‌برداري كنيد. گرچه ممكن است فكر كنيد اين كار اضطراب‌آور است.
به خاطر داشته باشيد كه شما خود نيز مقياسي براي كنترل داريد و بيش از هر فرد ديگري دربارة تحقيق خود آگاهي داريد.
كارهايي كه قبل از دفاع بايد انجام داد
در فاصلة بين اتمام گزارش يا رساله و زمان دفاع ياعرضة آن در جريان باشيد كه در زمينة تحقيق شما چه اتفاقاتي رخ داده و سعي كنيد اطلاعات‌تان به روز باشد.
آمادة دفاع از كارتان و پيشرفت آن باشيد و، در عين حال، محدوديتها و نواقص آن را نيز بشناسيد
واكنش نسبت به نقد
 احتمال دارد ابتدا قدري مأيوس شويد اما پس از مسلط شدن بر خود بكوشيد:
نقد را با روي باز بپذيريد.
صحت و مفهوم ضمني نقد را براي تحقيق خود ارزيابي كنيد.
واكنش نسبت به نقد
نقد را با واكنشها و اثرهاي ديگري كه كارتان به‌وجود آورده است مقايسه كنيد.
يافته‌ها ياراهبردهاي تحقيق‌تان را در صورت لزوم اصلاح كنيد.
پاسخي سنجيده به نقد بدهيد
پايان كار
 پش از دفاع و پايان كار احتمالاً دو احساس خواهيد داشت:
احساس آرامش و آسايش، انگار وزنة سنگيني از شانه‌هاي‌تان برداشته شده است،
 و ديگر، احساس اينكه چيزي گم كرده‌ايد و خلأي در زندگي‌تان به‌‌وجود آمده كه به نحوي نياز به پركردن آن داريد
پس در حال حاضر چه كنم؟
آخرين توصية ارائه شده در اين مورد اشتغال به تحقيق بيشتر است. در محافل تحقيقاتي لطيفه‌اي وجود دارد كه مي‌گويد: هر تحقيقي به اين نتيجه مي‌رسد كه «بايد تحقيق بيشتري بشود.»
حال كه چنين است
خوب، به نقطة‌ شروع برگرديد. چنانچه مارپيچ تحقيق خانة 6 را قبول داشته باشيد، اكنون بايد بتوانيد مجدداً كار تحقيقي‌تان را شروع كنيد، با اين فرق كه نقطة شروع متفاوت خواهد بود.
براي همة شما آرزوي موفقيت درتحصيل،كار و زندگي دارم 
عيسي ابراهيم زاده