پیشگفتار:

حركت نظامهاي آموزشي بسوي ديدگاههاي انتقادي آينده پژوهانه، جامعه نگر و پيامد محور باعث شده است تا آموزش علوم پزشكي، براي توانمند سازي دانش آموختگان  بازنگري و بازسازي شود. تبدیل پزشکان آینده به یادگیرندگانی همیشگی، خودکفا، پویا، فعال، شایسته، موثر و دارای توان بالای تشخیص، استدلال و تصمیم گیری و  قضاوت بالینی  از آرمان های نظام آموزش پزشکی نوین است.

پديده هايي همچون استراتژيهاي [1]SPICES ، يادگيري مادام العمر و آموزش مداوم، پزشكي مبتني بر شواهد، استدلال و قضاوت باليني و شايستگي یا صلاحيت باليني پاسخی به نیاز اخیر است. اهميت تفكر انتقادي در نظامهاي آموزشي به حدي است كه هدف آموزش، محسوب شده، در شمار معيارهاي اعتبار بخشي مؤسسات قرار گرفته و به عنوان برون دادي براي نظامهاي آموزشي ذكر شده است.(1)

تفكر انتقادي به عنوان  يكي از شاخه هاي مهم مقوله تفكر، توسط بزرگترين سازمانهاي آموزشي، بهداشتي و پزشكي جهان(WFME[2], UNESCO[3], WHO[4]) مورد توجه قرار گرفته است..(2)

از مهمترين چالشهاي موجود درباره گسترش تفكر انتقادي در نظامهاي آموزشي، چگونگي گنجاندن آن در لايه هاي برنامه درسي است، به طوري كه لزوم ياددهي و آموزش مستقيم تفكر انتقادي هنوز مورد بحث است.(3) با اينحال رويكرد نوين به آموزش ايجاب مي كند تا رهبران و دست اندركاران نظام آموزش چه در صدد ارتقاي نظام فعلي آموزش باشند يا تدوين يك راهبرد براي ترويج تفكر انتقادي را جستجو نمايند و يا ايجاد يك نظام انگيزشي در اين باره را دنبال كنند، به پژوهشهای تفکر در بافت فرهنگي، سياسي و اجتماعي خود بپردازند.(4)

پژوهش پيش رو در شرايطي انجام مي شود كه با وجود همه تاكيدات ذکر شده، شواهد و مدارك اندكي درباره جايگاه تفكر انتقادي در ميان دانشجويان رشته پزشكي عمومي در كشور ما وجود دارد.

تفکر:

هيچ مبحثي در آموزش بنيادي تر از تفكر نيست. اين موضوع باعث شده است كه بسياري از مباحث مهم در زمينه آموزش تحت تاثير برداشت نظريه پردازان، برنامه ريزان و نهايتا مجريان در مقوله تفكر قرار بگيرد.(5) پاول و الدر درباره  واژه تفکر و واژه های نزدیک به آن در راهنمای واژگان و مفاهیم تفکر انتقادی خود چنین می نویسند:(5)

فکر کردن(Think)، واژه عامّی است که به اعمال قوای ذهنی برای تشکیل ایده ها و دستیابی به نتایج و نظایر این ها، اطلاق می شود.

 دلیل(Reason) روندی منطقی برای تفکر است که با  چیزی معلوم یا مفروض، آغاز می شود به سوی نتایج حاصله از استنتاج پیش می رود.

  تأمل(Reflect) بازگشت افکار شخصی به ورای یک موضوع  است و ضمناً به تداوم تفکر عمیق و با تأنی(ساکت) اشاره دارد.

 اندیشیدن متحزّرانه و تؤام با حدس (Speculate) به استدلال مبتنی بر شواهد ناکامل و نامعین دلالت دارد و بنابراین بر هویت حدسی نظریات شکل گرفته دلالت می کند.

تعمّق(Deliberate) عبارتست از توجه دقیق و شامل به موضوعی برای رسیدن به نتیجه.

تفکر انتقادی تعریف و ابعاد آن:

بعضي نويسندگان، واژه‌نامه‌هاي تربیتی گفته‌اند، تفکر انتقادي، تفكري است كه بر مبناي ارزيابي دقيق از قضايا و مشهودات پيش مي رود و با ملاحظه‌ي همه عوامل مربوط به كاربرد روش معتبر منطقي به نتايج هر چه ممكن تر از جهت عينيت مي رسد. در واژه‌نامه‌هاي روانشناختي تفكر انتقادي را راهبردي شناختي ذكر كرده‌اند كه كار فردي را از راه بازبيني و آزمون پيوسته راه حل هاي ممكن راهنمايي مي كند. (6)

اکرمی در باره پاسخ به این سوال که «آيا تفكر يك عمل انساني واحد است يا ابعاد و سطوح گوناگون دارد؟» در مقاله ای در این باره چنین می گوید:

«بعضي دانشمندان معتقدند كه تحليل صحيح فرايند تفكر معلوم مي كند كه در جريان انديشه، نقد و خلاقيت هر دو صورت مي گيرند و در نتيجه مي گويند، بر اين اساس ما تقسيم تفكر را  به تفكر عادي و تفكر خلاق و تفكر انتقادی، منطقي تلقي نمي كنيم.

به نظر مي رسد آنچه فيلسوف ايراني، حاج ملاهادي سبزواري به منظومه بيان كرده است به واقع نزديك تر است. وي در شعري مي گويد:

«النفس في وحدته كل القوي                   و فعلها في فعله قد انطوي.»

يعني جان آدمي در عين دربرداشتن قواي گوناگون، يك حقيقت بيش نيست و كارهاي قواي گوناگون در كار نفس يگانه ی آدمي پيچيده شده است. (6)

با توجه به اين نكته مي توان گفت تفكر هم از جهتی يك چيز بيش نيست، اما اين حقيقت واحد گاهي در بعد تفكر منطقي، و زماني در بعد تفكر انتقادي جلوه‌گر مي شود. از اين ديد كثرت در وحدت ملاحظه مي شود در كتب روانشناسي و برنامه درسي از انواع گوناگون فكر كردن ياد شده است. اورنشتاين و هونكينز از چهار سطح تفکر با عنوانهاي زير نام برده‌اند:

 تفكر منطقي، تفكر انتقادي، تفكر خلاق و تفكر شهودي

فصل اوّل(بیان مسأله-اهداف و فرضیات) 1

پيش گفتار 2

مباني تفكر انتقادي و سبك هاي يادگيري 3

• واژه شناسی
• تعاريف:
• تفكر منطقي، تفكر شهودي، تفکر خلاق، تفكر انتقادي
• تفکر، تأمل، تحزّر، تعمّق:( Think, Reflect, Speculate, Deliberate)

• ابعاد مختلف تفکر انتقادی 
  • مهارت های تفکر انتقادی
    • فاشیون و سانچز
    • سایر مهارتهای تفکرانتقادی
  • دو سیستم استدلال آوری(استدلال تحلیلی و استدلال غیر تحلیلی)

تفکر انتقادی و ابزارهای اندازه گیری 14

ارزیابی تفکر انتقادی واتسون و گلیزر                                 (WGCTA_A&B) 14

آزمون مهارتهای تفکر انتقادی کالیفرنیا              California critical thinking test(CCTI) 14

پرسشنامه گرایش به تفکر انتقادی کالیفرنیا        California critical thinking disposition inventory(CCTDI) 14

آزمون تفکر انتقادی کرنل                                             Cornell CT Tests 15

آزمون تفکر انتقادی انیس- وبر                                   Ennis-Weir CT Essay Test(EWCTET) 15

پرسشنامه سمتاک (سنجش میل به تفکر انتقادی)SAMTAK                                      15

تفاوت های فردی. 16

برخی از ابعاد تفاوت های فردی 16

سبک و توانایی. 17

بسط و طبقه بندی سبک های یادگیری. 17

ابزار های سنجش سبک یادگیری. 19

بیان مسأله 23

اهداف، فرضیات 25

هدف اصلی 25

اهداف فرعی 25

اهداف کاربردی 26

پرسشهای پژوهش 26

فصل دوّم 27

مروری بر متون 28

جین ویسل و همکاران(2004) 28

هو آنگ زانگ و همکارانش(2008) 29

جی یونگ جو آن و می یونگ سوک یو(2007) 33

حسینی و همکاران(1380) 35

 سولیمان(W.H.Suliman) (2006) 35

کونسیکاو(2003) 38

مایرز و همکاران 38

ریود، بیکر و هوور (سال 2000) 39

معیاری و همکاران 1388 41

فصل سوّم 43

روش بررسی 44

متغيرها 44

نوع مطالعه 46

جمعیت مورد مطالعه 46

روش اجرا 46

ابزار های پژوهش 47

روش تجزیه تحلیل داده ها 58

مشکلات و محدودیت ها 59

فصل چهارم(نتایج) 60

سبک های یادگیری در کل نمونه 61

میانگین نمره کل گرایش به تفکر انتقادی در کل نمونه:(پرسش  3و4) 72

نمرات دانشجویان در خرده مقیاس ها به تفکیک سطح تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل(پرسش 5) 74

بررسی میزان گرایش به تفکر انتقادی به تفکیک سبک های یادگیری(پرسش 2) 80

بررسی رابطه بین گرایش به تفکر انتقادی و سبک های یادگیری چهار گانه کلب در کل نمونه(G1,G2,G3,G4):(پرسش1) 84

فصل  پنجم 90

بحث و نتیجه گیری کلی و پیشنهادات

منابع 99

 چکیده انگلیسی 108

فهرست جداول نمودارها و پیوست ها:

فهرست جداول:

جدول 1-1:  سبک و توانایی برگرفته از مقدمه ای بر تفاوتهای فردی در آموزش پزشکی، 16

جدول 1-3: خرده مقیاس های پرسشنامه سمتاک و علایم اختصاری هر یک 45

جدول 2-3: گرو ه های دانشجویان شرکت کننده در مطالعه حاضر 45

جدول 3-3: ضرایب پایایی به دست آمده برای هر یک از خرده مقیاس های پرسشنامه سمتاک 50

جدول 4-3: تعداد سوالات در هر خرده مقیاس پرسشنامه سمتاک 53

جدول 1-4:  آمار کلی  نمونه 61

جدول 2-4: فراوانی نمونه بر حسب جنس 61

جدول 3-4: فراوانی نمونه بر حسب سال تحصیلی 61

جدول 4-4:  فراوانی نمونه بر حسب دانشگاه محل تحصیل 62

جدول5-4: گروه های مورد مطالعه و علایم اختصاری هر یک 62

جدول 6-4:  اندازه گیری کفایت نمونه 63

جدول 7-4:  فراوانی سبک های یادگیری دانشگاه علوم پزشکی تهران 65

جدول 8-4:  فراوانی سبک های یادگیری دانشگاه علوم پزشکی مشهد 67

جدول 9-4:  فراوانی سبک های یادگیری در دانشگاه علوم پزشکی مشهد به تفکیک مقطع تحصیلی 67

جدول 10-4:  فراوانی سبک های یادگیری در دانشگاه علوم پزشکی مشهد به تفکیک مقطع تحصیلی 69

جدول 11-4: مقایسه سبک های یادگیری در مقطع علوم پایه در دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و مشهد 70

جدول 12-4:  مقایسه سبک های یادگیری در مقطع پیش کارورزی در دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و مشهد 71

جدول 13-4:  میانگین نمره کل گرایش به تفکر انتقادی در کل نمونه و سایر گروه های نمونه 73

جدول 14-4:  میانگین نمرات دانشجویان در خرده مقیاس ها به تفکیک سطح تحصیلی 74

جدول 15-4:  میانگین نمرات دانشجویان در خرده مقیاس ها به تفکیک دانشگاه 75

جدول 16-4:  میانگین نمرات دانشجویان در خرده مقیاس ها به تفکیک جنس 76

جدول 17-4:  مقایسه میزان گرایش به تفکر انتقادی دردو جنس 78

جدول 18-4:  در مقایسه میزان گرایش به تفکر انتقادی در دو سطح 79

جدول 19-4:  نمره دهی کلی به سمتاک 80

جدول 20-4:  نمره دهی هر یک از خرده مقیاسها 80

جدول 21-4:  گرایش به تفکر انتقادی به تفکیک سبک یادگیری در کل نمونه 81

جدول 22-4: مقایسه سبک های یادگیری در گرایش به تفکر انتقادی 81

جدول 23-4: مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس آزاد اندیشی 82

جدول 24-4 : مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس تحلیل گرایی 82

جدول 25-4:  مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس نظام داری 83

جدول 26-4:  مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس اعتماد به نفس 83

جدول 27-4:  مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس کنجکاوی 83

جدول 28-4: مقایسه سبک های یادگیری در خرده مقیاس بلوغ شناختی 84

جدول 29-4: میانگین نمره گرایش به تفکر انتقادی به تفکیک دانشگاه در سطح علوم پایه 84

جدول 30-4:  میانگین نمره گرایش به تفکر انتقادی به تفکیک دانشگاه در سطح پیش کارورزی 85

جدول 31-4:  مقدار Pvalue برای هر یک از زیر مقیاس ها  میان دو دانشگاه، به تفکیک سطح 86

جدول 32-4: جدول متقاطع فراوانی سبک های یادگیری در هر یک از سطوح گرایش به تفکر انتقادی 87

فهرست نمودار ها:

نمودار 1 -1: مهارت های شناختی تفکر انتقادی و زیر مجموعه های آنها(فاشیون، 1990) 8

نمودار 2 -1: مهارت و نگرش انتقادی 9

نمودار 3-1: متفکر نقاد معمولاً معیار های پذیرفته را دراستفاده از عناصر استدلال به منظور پرورش خصائل عقلانی  به کار می برد. 10

نمودار 4-1: الگوی پوست پیازی تفاوت های فردی کاری، 1983 19

نمودار 5-1: تشریح ارتباط یادگیری، سبک های یادگیری، راهبردهای یادگیری، و فرا شناخت، لنا بوستروم و همکاران 22

نمودار 6-1: نقشه مفهومی مطالعه رابطه بین سبک های یادگیری و گرایش به تفکر انتقادی 24

نمودار 1-3: چرخه کلب 44

نمودار2-3: الگوی سبک یادگیری کلب 48

نمودار 1-4: مقایسه فراوانی نمونه در دو دانشگاه تهران و مشهد 62

نمودار 2-4: مقایسه فراوانی جنسیتی در گروههای چهار گانه مورد مطالعه 63

نمودار 3-4: مقایسه فراوانی سبک های یادگیری درکل نمونه 64

نمودار 4-4: مقایسه درصد فراوانی سبک های یادگیری در دو سطح مورد مطالعه 64

نمودار 5-4:  وضعیت سبک های یادگیری در دانشکده پزشکی تهران 65

نمودار 6-4: وضعیت سبک های یادگیری در دانشکده پزشکی مشهد 66

نمودار 7-4: مقایسه درصد فراوانی سبک های یادگیری در دو دانشکده 66

نمودار 8-4: درصد فراوانی سبک ها در دو دانشکده(نمودار خطی) 67

نمودار 9-4: درصد فراوانی سبک ها در دانشکده پزشکی مشهد به تفکیک سطح 68

نمودار 10-4: درصد فراوانی سبک ها در دانشکده پزشکی مشهد به تفکیک سطح(نمودار خطی) 68

نمودار 11-4: درصد فراوانی سبک ها در دانشکده پزشکی تهران به تفکیک سطح 69

نمودار 12-4: درصد فراوانی سبک ها در دانشکده پزشکی تهران به تفکیک سطح(نمودار خطی) 70

نمودار 13-4: درصد فراوانی سبک ها در سطح علوم پایه به تفکیک  دانشکده 71

نمودار 14-4: درصد فراوانی سبک ها در سطح پیش کارورزی به تفکیک  دانشکده 72

نمودار 15-4: مقایسه میانگین نمرات در خرده مقیاس های هفتگانه 73

نمودار 16-4: نمودار نرمال داده های نمرات پرسشنامه سمتاک 75

نمودار 17-4: نمره گرایش به خرده مقیاسهای هفتگانه به تفکیک سطح 75

نمودار 18-4: نمره گرایش به خرده مقیاسهای هفتگانه به تفکیک دانشکده 76

نمودار 19-4: نمره گرایش به خرده مقیاسهای هفتگانه به تفکیک جنس 77

نمودار 20-4: گرایش به تفکر انتقادی به تفکیک سبک یادگیری 80

نمودار 21-4: مقایسه سبک های یادگیری در گرایش به تفکر انتقادی 81

نمودار 22-4: میزان گرایش به تفکر انتقادی در علوم پایه به تفکیک دانشکده 84

نمودار 23-4: میزان گرایش به تفکر انتقادی در سطح پیش کارورزی به تفکیک دانشکده 85

نمودار 24-4: مقایسه سبک ها از نظر سطح گرایش به تفکر انتقادی 87

نمودار 25-4: مقایسه سبک ها از نظر سطح گرایش به تفکر انتقادی(مثبت در مقابل متزلزل و منفی) 88

فهرست پیوست ها:

پیوست برگه توجیهی و سیاهه اطلاعات جمعیت شناسی 121

پیوست پرسشنامه سبک های یادگیری 122

پیوست سنجش میل به تفکر انتقادی